Ortodoksia dhe Ekumenizmi: Zhvillimi i Ortodoksisë

[eVerteta]

ORTODOKSIA DHE EKUMENIZMI

nga Don Albert Jakaj, Prishtinë

Zhvillimi i Ortodoksisë

Edhe pse Kisha Ortodokse ka shumë Kisha autoqefale (të pavarura), të cilat thirren ortodokse, por në të vërtetë bëhet fjalë për një Kishë ortodokse.
Secila Kishë ortodokse e pavarur e konsideron vetën si pjesë e Kishës së përbashkët. Në vitin 2004 mbi 6. miliardë banorë në mbarë botën: 150 milion janë ortodoks ose 3.8 përqind.
Këtë emër e ka fituar kjo Kishë e Lindjes gjatë debateve kristologjike, kur duke luftuar për fenë e vërtetë ka mbetur besnike drejt të lavdëruarit të Zotit. Kisha ortodokse thirret edhe e ‘lindjes’, ‘bizantine’, ndersa ndër popujt sllavë ‘pravoslavna’. Termi grek ‘orthodoxos’ ose ‘orthodoxia’, është e përbërë nga ‘orthos’ që do të thotë i drejtë dhe ‘doxa’ që do të thotë mendim, doktrinë, mësim: pra mësim i drejtë.
Sllavët e kanë përkthyer gabimisht ‘pravoslavan’, në vend të ‘pravovjeren’. Kjo shprehje ka mbetur deri në ditët tona në Kishën e lindjes ose orthodoxia, e ndarë nga Kisha romako-katolike në vitin 1054. Shkrimtarët e krishtërimit të hershëm për ortodoksë i kanë kuptuar besimtarët që e kanë besimin e drejtë, ndërsa herëtikët ata që e kanë pasur besimin e gabueshëm, sidomos pas Koncilit të Kalcedonit (451). Sipas mendimit të teologëve ortodoksë doktrina e krishterë përfundoi me Koncilin e II të Niceut në vitin 787, kur mbretëresha Teodora dhe Patriku Metodije kanë zhdukur herezinë e ikonoklazimit (ikonoklastët ishin herëtik, sepse ndalonin nderimin e figurave dhe truporëve të shenjtërve). Prandaj sipas Kishës ortodokse ‘ortodoxia’ (besimi i drejtë) është gjithë ajo që në 7. Koncilet e para është vendosur në lidhje me fenë dhe moralin e krishterë. Këtë kuptim e pranon edhe Kisha Romanokatolike duke pranuar mësime dhe vendime të Koncileve të përmedura si të përbashkëta (ekumenike).
Mendimitari dhe besimtari i njohur rus Vladimir Solovjev këtë gjë e shënon si triumfin e papatit’. Edhe papët përdorin këtë fjalë, kështu Gjoni VIII-të lavdëron apostujt sllav shën Çirilin dhe Metodin, duke thënë se mësimi i tyre ishte ortodoks, kuptohet në pajmtim me mësimin e fesë katolike. Shi kështu fjalën ‘ortodoks’ e kuptonin edhe nxënësit dhe pasardhësit e tyre.
Mirëpo shprehja ‘ortodokse’ përdoret edhe në pozitë me katolicizmin gjatë sundimit të Patrikut të Konstantinopojës Cerulari, i cili e ndau Kishën e Lindjes nga ajo e Perëndimit. Në kohën e tij filloi ndikimi i Bizantit mbi të krishterët e Rusisë dhe të Bullgarisë, si dhe zhdukja e çdo gjëje që ishtë latine. Cerulari i akuzoi ‘latinët’ me 22 herezi, gjë që jehoi edhe në Rusi. Kështu Georgi, metropolit i Rusisë, i cili erdhi në Rusi në vitin 1072 akuzon ‘latinët’ se pasi që gjatë koncilave të parë ishin ortodoks, ndërsa më vonë ranë në herezi të ndryshme, biles edhe të izraelitëve. Përveç të tjerash ai përmend edhe këto: se në ditë kremtojnë disa herë Meshën shenjte, se kanë shumë eltera në shumë kisha, se nuk nderojnë ikonat (figurat shenjte, se elterin e kanë në të njëjtin nivel të sipërfaqes së kishës e jo pak më lart… etj). Prandaj iu ndalojnë besimtarëve të vet pjesëmarrjen në Meshën Shenjte të latinëve si dhe kungimin. Metropoliti i Kijevës Nicefori )1104-1121) thotë se latinët kanë apostatuta (janë larguar nga Kisha) me pranimin e gjermanëve në Kishën Katolike. Në fund edhe mohon edhe vlerën e pagëzimit të Kishës Katolike, prandaj ndalojnë besimtarëve ortodoksë që të shoqërohen më ‘latinët’, biles as ti përshendesin ata.
Shenjti Sava (ose Saba), themeluesi i Kishës Ortodokse serbe, pranon Papën si mbikqyrës i së vërtetës, edhe mbretërit serbë, deri të Dushan Silini, kanë qenë në lidhje të ngushta me Papën dhe kurorat mbretërore i kanë marrë nga legatët e Papës. Kryetarët e Kishës ortodokse kanë urdhëruar se s’duhet pasur asnjë lloj kontakti me katolikët, të cilët i kanë quajtur latinë dhe kjo nuk ishte në frymën e Çirilit dhe Metodit, të cilët gjithënjë janë këshilluar me Papët dhe me leje të tyre kanë shpikur alfabetin çirilica dhe kanë përkthyer libra liturgjik dhe kishtare në gjuhën sllave. Ortodoksët rusë nuk kanë dalluar dogmën (të vërtetën e zbuluar nga Zoti) nga riti, dhe në këtë mënyrë i kanë shumëzuar gjoja ‘herëzitë’ e katolikëve.
Ortodoksët zhvilluan kundër latinëve polemika të ashpra, që prej shekullit XI-të deri në shekullin XIII-të, më vonë u përpunuan tekste për t’i përhapur ndër besimtarë të tyre dhe gjetiu në botë. Shkrimet kundër latinëve u përhapënh nga Konstantinopoja dhe nga manastirët ortodokse ne Malin shenjtë Athos dhe nëpër Ballkan. Gjatë shekullit XIV-të në Malin e shenjtë Athos u formua një rrymë e re teologjike me emrin: HIZIHAZAM. Hezihazistet zhvillonin një jetë tipike për krishterimin oriental me devocione të ndryshme kontemplative dhe mistike. Më i dalluari ndër ta ishte Gregor Palamas (1269-1359), pre te cilit edhe e mori emrin ‘palamizëm’. Pas shumë sinodeve të mbajtura, hizihazmi në vitin 1351 zyrtarisht është shpallur se është doktrinë e drejtë në Kishën Ortodokse, ndërsa kundërshtarët e tyre ishin simpatizues të Romës dhe të katolicizmit. Fitorja e ‘palamizmit’ ishte edhe fitore ndaj katolikëve dhe ndaj simpatizuesve të tyre.
Kur Mali i shenjtë Athos kërcenohet nga turqit, rregulltarët ortodoksë fshihen ne Parori, ku edhe lindi mendimi për korrigjimin e librave kishtar si dhe përkthimi i tyre, gjoja janë në kundërshtim me dogmat e tyre. Çdo gjë që nuk ishte sipas pëlqimit të hezihazmit është larguar nga libri. Për përmirësimin e librave kishtare u përdor gjuha ruse e plotësuar edhe me gjuhë tjera sllave, me shumë neologjizma dhe fjalë të reja. Mungesa e përkthimeve ishte metoda e të përkthyerit fjalë për fjalë e jo sipas kuptimit të fjalëve.
Në vitin 1438-1439 u mbajt Koncili i përgjithshëm në Firence. Në këtë Koncil është rivendosur përsëri bashkimi i Kishës Ortodokse me atë Katolike. Kisha Ortodokse Ruse ishte e pranishme në krye me metropolitin Izidorin nga Kieva, por më vonë u deklarua si një hap i gabueshëm i Bizantit dhe dështim i ortodoksisë. Pas rënies së Konstantinopojës (Stambolli i sotëm) në duart e turqve me 1543, në Rusi dominonte mendimi se ky ishte dënim prej Hyjit, për shkak të bashkimit të Kishës Ortodokse me Kishën Katolike. Mirëpo kur ortodoksët bizantin kur panë rrezikun që iu kanoste Konstantinopojës nga turqit, iu bashkuan Romës, duke shpresuar në ndihma financiare e jo për bashkim fetar dhe ekumenik. Pas rënies së Stambollit në duar të turqve më afër kishin ‘sulltanin se Papën’, ndërsa Moska ka konsideruar vetën si Roma e tretë pas Romës së dytë (Konstantinopojës). Moska njëkohësisht konsideronte vetën porsi rojtare të ortodoksisë dhe përhapi idenë se jashta ortodoksisë nuk ka shëlbim.
Në tjetër anë Kisha Katolike (që në gjuhën greke do të thotë e gjithmbarshme, e përgjithshme... per mbarë botën) në krye me Papën ka qendrën në Romë, në vend ku u martirizua dhe u varros kryeapostulli Pjetri, në Vatikan. Sot, po në këtë vend gjindet Bazilika më madhështore në botë, ku Papa kremton Meshën Shenjte dhe nga ballkoni dërgon bekimin ‘Urbi et Orbi’ (Qyteti i Romës dhe botës) si zëvëndes i Shën Pjetrit dhe mëkëmbës i Krishtit.

vijon

[eVerteta]

Dialogu ekumenik ndërmjet Ortodoksve dhe katolikëve


‘Ku është mëkati, aty është edhe skizma (ndarja)’ thote Origjeni , një ndër Etërit e Kishës. Karl Barth, teolog protestant, i ka dhënë të drejtë Origjenit, poashtu edhe Hans Urs Von Balthasar: shkaku i ndarjes së Kishave është mëkati. Mos më pyetni se i kujt është faji, i njërës apo i tjetrës anë. Sido qoftë për këtë ndarje më shumë kanë luajtur rol faktorë politik dhe religjioz.
Teologjia ekumenike thotë se Kishat e ndara nga bashkësia e Kishës romake nuk janë të ndara nga Kisha e Krishtit, e cila është e pandashme. Edhe në këto Kisha poashtu ka elemente të shenjtërimit dhe të së vërtetës, çka edhe është cilësia e Kishës së Krishtit dhe jehona e zërit të Shpirtit Shenjt, i cili ndikon dhe thërret në bashkim të gjithë bijtë e Zotit (krah. Unitatis Redintegratio, nr. 3).
Protagonisti i ndarjes së Kishës Ortodokse ka qenë Patriarku grek Mikel Cerulari (Konstantinopojë), ndërsa në anën katolike ka qenë kardinali Umberto de Silva Candida, kryetar i delegacionit të Romës. Kjo datë e dhimbshme, ka qenë me 16 korrik 1054, gjatë një ceremonie solemne në Kishën Shën Sofia në Konstantinopojë. Atëherë delegatët e Papës kanë vënë mbi altar vendimin e përjashtimit nga Kisha katolike të Mikel Celularit dhe kur dolën nga Kisha shkundën pluhurin nga këpucët e tyre, gjoja siç këshillon Ungjilli. Sjellja e legatëve të Papës nuk ishte aq e matur edhe pse shumë patriarkë eretikë, edhe në të kaluarën ishin të përjashtuar nga Kisha e cila ishte akoma një e vetme, pra Kisha e Lindjes dhe e Perëndimit. Patriarku Cerulari i hidhëruar, reagoi menjëherë dhe i përfitoi për vete peshkopët, murgjit dhe popullin. Qysh atëherë Patriarkët e Konstantinopojës i kundërshtuan Romës dhe Papës, gjë që gëzonin përkrahje edhe te mbretëria bizantine. Në ndarje kanë ndikuar dallimi i gjuhëve (greke-latine), poashtu edhe i kulturës, njëkohësisht bëhet fjalë për ballafaqim të dy mentaliteteve të ndryshme: latin dhe grek. Do të shtonim se ekzistojnë dallime edhe në teologji dhe në liturgji (riti latin dhe riti grek). Do të përmendet edhe situata politike. Perandoria Romake e Perëndimit nga dyndjet e barëbarëve, pra të popujve të pacivilizuar, që sulmonin Perandorinë Romake nga Europën veriore do të bie. Ndërsa Perandoria Romake e Lindjes, me qendër në Konstantinopojë (e cila është quajtur edhe ‘Roma e dytë’), reziston deri në shekullin XI-të, kur do të bie përfundimisht nën turqit. Patariarku i Konstantinopojës më vonë do të marrë titullin ‘ekumenik’, që do të thotë ‘i përgjithshëm’ dhe ushtronte juridiksion mbi të gjithë ortodoksët e ritit oriental. Mirëpo do të kthehemi në vitin 867, kur filloi ndarja ndërmjët Kishave, konkretisht në kohën e priftit Foci, i cili njëkohësisht ishte edhe funksionar i lartë i gardës së Perandorit biznain, humanist i madh, studiues me kulturë të gjerë dhe teolog shumë i zgjuar. E shuguruan Patriark, edhe akoma ishte gjallë Patriarku i mëparshëm Injaci. Pikërisht për ketë arsye, pra për këtë parregullsi, Papa Nikolla I nuk pranoi zgjedhjen e tij, por Foci pothuajse për shkak të ‘çështjes bullgare’, insistoi në juridiksionin e tij mbi Bullgarinë. Foci me dinakëri ua përshkroi këtë ndeshje me Papën, jo si arsye politike dhe prestigj, por si arsye teologjike, duke kundërshtuar doktrinën dhe mësimin e krishterë mbi të vërtetën e së Shenjtërueshmes Trini, duke përjashtuar nga ‘Besoj’ shprehjen e famshme ‘Filoque’, që do të thotë se Shpirti Shenjt rrjedh nga Ati dhe nga Biri, ndërsa ortodoksët thonë se Shpirti Shenjt rrjedh Ati nëpër Birin. Pastaj edhe i kundërshtonin celibatin, do të thotë se ua lejonin martesën diakonave (para se te shugurohen meshtar). Poashtu kishte disa dallime ndërmjet riteve greke dhe latine. Me gjithë këto dallime, mund të themi me plotë bindje se nuk ishin vendimtare për largim, por mos pranimi i Papës si udhëheqës shpirtëror i mbarë Kishës, pra porsi pasardhës i apostullit Pjetër, të cilin Jezu Krishti e shpalli të parin në Kishën e tij: “Ti je Pjetër – shkëmb dhe mbi këtë shkëmb do ta ndertoj Kishën time!’ Sidoqoftë Foci kishte sukses në Lindje.
Mirëpo më vonë, në kohën e mbretërimit të Mbretëreshës Irene dhe të Papëve Gregori III dhe të Adrianit I, përseri u qetësua situata dhe mbretëroi harmonia.
Dy shekuj më vonë, në vitin 1054, si thamë më lartë Cerulari u ngrit kundër Kishës romake me disa arsye jo thelbësore, siç ishin kundërshtimi i përdorimit të bukës së pabrume në Meshë për shugurim, sepse ajo gjoja kujton dhe i përngjan trupit pa shpirt. Delegati i Kishës romake Umberto qortoi disa ceremoni në disciplinën dhe jetën e Kishë ortodokse, siç ishte shugurimi për meshtar i të martuarve.
Mbreti bizantin ishte i gatshëm që të ndërmjetësoi në pajtimin me Kishën romake, por ishte në luftë me Saracenët, ndërsa Papa ishte në luftë me Normanët. Në këtë situatë mosmarrëveshja e paarsyeshme dhe mungesa e mirëkuptimit shkaktuan ndarjen përfundimtare të të dy Kishave. Të dyja përjashtuan njëra-tjetrën dhe në këtë mënyrë jetuan të dy Kishat më ‘anatema’ dhe të përjashtuara deri sa u hap Koncili i II-të i Vatikanit, me rastin e të cilit dy persona historik: Papa Pali VI-të dhe Patriarku Atenagora anulojnë përjashtimin dhe skomunikimin e ndërsjellë. Që nga ky moment, të dy Kishat kërkojnë mënyra afrimi dhe bashkimi, edhe pse me hapa të ngadaltë, sipas dëshirës së themeluesit Jezu Krishtit Zot. Në ketë drejtim bëhen përpjekje të ndryshme, vizita, takime, diskutime të përbashkëta dhe Komisione të formuara për këtë qëllim dhe teologë, meshtarët, ipeshkvinjtë... janë të përfshirë në ketë lëvizje ekumenike. Kjo Lëvizje do të marrë hov pas vitit 1980, kur u takuan Papa Gjon Pali II-të dhe Patriarku Dimitros I-të. Patjetër se gjatë rrugës do të ndeshemi në vështirësi, sepse ende janë pengesa të mëdha, si psh. Kisha Ortodokse nuk pranon asnjë vendim apo shpallje dogmash që i bëri Kisha Katolike e Romës, që nga momenti i ndarjes me Kishën Ortodokse. Në këtë mënyrë ata nuk pranojnë dogmën e Zonjës së Papërlyer, as dogmën e Të ngjiturit në qiell me trup e shpirt dhe mbi të gjitha nuk pranojnë primatin e Papës, që do të thotë se është i pari i Kishës dhe kur mëson si pasardhës i Krishtit, nuk mund të gabojë.

[eVerteta]

Situata e sotme


Me Konçilin e Vatikanit II-të, Kisha Katolike lë pas dore metodën apolegjetike (të mbrojtjes së vërtetave katolike) në lidhje me Kisha të krishtera të ndara dhe përtërin dialogun. Është një vizion largpamës i ekumenizmit (për bashkimin e Kishave), fakti i vizionit dinamik mbi përgjithësinë e Kishës, për të rivendosur bashkimin në bashkëpunimin me të tërë Kishat (Ekumenizmi me kryetarë) dhe kontribut i gjithë besimtarëve (ekumenizëm i bazës). Ekumenizmi i kryetarëve të Kishave ndërmjet hierarkisë katolike dhe ortodokse ka përparuar shumë me Komisionin e përzier internacional. Si e përmendëm më lart, të ortodoksëve dhe katolikve, për dialog teologjik, dhe ka mbajtur 6. mbledhje plenare në vende të ndryshme të botës. Diskutohet ndërmjet teologëve dhe ekspertëve të të dy anëve mbi pikat teologjike, që na bashkojnë dhe mbi ato që na ndajnë. Rezultatet që janë nxjerrë na bëjnë me dije se rruga e bashkimit është e vështirë dhe do shumë kohë, ajo është si një rrugë kodrinore me pengesa, edhe pse në mbledhjen VI-të në qytetin Bari të Italisë është aprovuar dokumenti: mbi, mbi Sakramente dhe mbi njësi të Kishës. Kjo mbledhje ka qenë në qershor të vitit 1987. Teksti i aprovuar është nënshkruar nga ana katolike nga dominikani Jean M.R. Tillard nga Kanada.
Dialogu teologjik vijon me pengesa të pashmangshme nga ana e ortodoksve, sepse nuk ka një bisedues të sigurt, pasi që ortodoksët dallohen shumë njëri prej tjetrit ose një Kishë ortodokse nga tjetra, si psh. Kisha ortodokse nga ajo ruse.
Ortodoksët i kritikojnë katolikët se janë tepër të bindur se janë të pagabueshëm dhe nuk kanë kuptim objektiv për vështirësitë, që e mundojnë botën ortodokse. Një prelat ortodoks, arqipeshkvi i Australisë Irene ka thënë: ‘Dallimi ndërmjet Kishës Katolike dhe Ortodokse qëndron në tezën që e përfill Kisha Katolike: pranimi i primatit dhe i pagabueshmërisë së Papës kur ai mëson nga katedra si kryetar i Kishës.’
Sipas këtij prelati kjo është një humnerë e vogël, që ndan ortodoksët dhe katolikët, ndërsa ne katolikëve na duket shumë e madhe.
Ekumenizmi i bazës është rryma që galvanizon Kishën vendase rreth situatës së ndarjes së Kishave, kështu që i bën të vetdijshëm, se udha e vërtetë për t’u bashkuar Kishat nuk është bashkimi me Kishën e Romës, as kthimi në një Kishë tjetër, por që të gjitha Kishat të kthehen drejt Krishtit, siç ka dëshiruar edhe vet Ai, pra Kishën e bashkuar. Me shumë interesim për ekumenizëm gjendet në ‘diasporë’ (ku janë katolikët pakica, ndërsa shumica ortodoksët) dhe në ‘kufij’ ku janë afër ortodoksët dhe katolikët. Në përgjithësi bashkësitë katolike ku janë indiferente dhe të painformuara mbi ekumenizmin, ndërsa bashkësitë ortodokse presin dhe janë skeptike e publikisht kundër ekumenizmit.
Vështirësitë në dialogun ekumenik janë disa:
1. Frymëzimi nacionalist që i përfshin Kishat Ortodokse. Grekët i mbajnë në mend dëmet që iu kanë bërë latinët në shumë shekuj të sundimit. Ortodoksët edhe kanë frikë se mund të asimilohen nga latinët të cilët përbëjnë një Kishë monolite, multinacionale, efikase, kurse çdo Kishë ortodokse krenohet se ka autoqefalin (pavarësinë) e vet.
2. Problemi i ekumenizmit janë edhe ‘uniatët’ dhe Kishat tjera të Lindjes, që s’kanë këputur lidhjen më Romën, por me të janë të bashkuar dhe njohin primatin e Papës dhe pagabueshmërinë kur mëson ‘ex cathedra’, si kryetar i Kishës. Për ortodoksët uniatë janë ‘tradhëtarët’ e ortodoksisë. Nga kjo Kishat ortodokse pikërisht i kundërshtojnë rrymës ekumenike, se mendojnë që Roma do t’i bashkëngjisë Kishat ortodokse dhe do t’i bëjë uniate, kështu që poshtërohet autoqefalia ortodokse dhe e ipeshkvijve ortodoksë.
3. Ortodoksët i akuzojnë katolikët për proselitizëm (proselit të popullit të Izraelit ishin fanatikë të fesë së tyre). Për proselitizëm më shumë akuzojnë katolikët, që janë në ‘diasporë’, në vendet ortodokse. Disa Kisha ortodokse theksojnë se ku gjenden katolikët në mes tyre ndikojnë në ortodoksët që të vijojnë liturgjinë, katekizmin, bashkësinë e rite të tjera. Kishat ortodokse nuk u përgjigjin nevojave të besimtarëve të vet në lëminë e katekezës dhe të liturgjisë, sepse ende përdorin gjuhët origjinale greke, sllave të vjetër etj., të cilët popullit më nuk i kupton. Para kësaj situate kishte qenë më mirë që të bëhet një program i përbashkët për katekezë, përgatitje të sakramenteve dhe i shpjegimeve të riteve. Në shumë raste kjo nuk realizohet, për shkak se nuk ka përgjigje nga ana e ortodoksve. Ortodoksët çdo program të përbashkët e konsiderojnë si proselitizëm nga ana e katolikëve ndaj ortodoksëve.
Shpresa është se dialogu do të vazhdojë dhe ai do të jetë i dukshëm, i vërtetë, i përjetuar me dashuri të vërtetë, me mundime dhe urata të përbashkëta për shëlbimin e botës. Kështu u hap edhe asamblea e Bazilesë në Zvicër, si mbledhje e Provanisë së Zotit dhe këtu ka triumfuar ekumenizmi në një kuptim vërtetë të krishterë. Në dokumentin e fundit mbledhja ka theksuar ndarjet ekzistuese të Kishave për shkak të mungesës së shpresës reciproke ose të armiqësisë në marrëdhënie në mes të Kishave. Asamblea ekumenike e Bazilesë na mëson se ekumenizmi do të përfshijë: famullitë, ipeshkvit, rregulltarët dhe rregulltaret.. etj., kështu që më shumë do të bashkohen në favor të njeriut, se sa në diskutime teologjike mbi çka na ndan. At Pierro Gheddo, misionar, i cili po ashtu mori pjesë në këtë mbledhje, ka shkruar për atë mbledhje: ‘Pas shekujve, që jemi ndarë mbi Zotin, na vjen dëshira thuajse të provojmë pak të bashkohemi mbi njeriun dhe mbi problemet e njeriut’.
Fraza e Enciklikës (qarkores) papnore “Redemtor hominis” (Shpërblyesi i njeriut) thotë: ‘Njeriu është i pari dhe themeli i Kishës’, kjo thënie ka një domethënie shumë të thellë. Ka një vlerë edhe në fushën ekumenike. Bashkimi i Kishave ndoshta do të vijë kur të kuptojmë vlerat e ndryshme të çdo Kishe. Bashkimi, sikurse edhe feja, është një hir ose dhuratë e Zotit, që do të na japë, por na duhet të njohim hirin e Zotit e të bashkëpunojmë si njëra palë, poashtu dhe tjetra. Për ketë arsye edhe duhet lutur për këtë hir të Zotit.
Çdo vit prej 18 deri me 25 janar në mbarë botën bëhen ‘Lutjet për bashkimin e të krishterëve’.

[Tannhauser]

‘Ku është mëkati, aty është edhe skizma (ndarja)’ thote Origjeni , një ndër Etërit e Kishës.

Nuk dua te nderhyj ne teme por Origjeni nuk pranohet si At i Kishes (as nga ortodokset as nga katoliket). Origjeni ishte heretik dhe vetem disa vepra te tij pranohen (si psh. Katalogu i librave te Dhjates se Re).

[eVerteta]

Nuk dua te nderhyj ne teme por Origjeni nuk pranohet si At i Kishes (as nga ortodokset as nga katoliket). Origjeni ishte heretik dhe vetem disa vepra te tij pranohen (si psh. Katalogu i librave te Dhjates se Re).

Kush jane Eterit e Kishes?

Eshte nje titull qe prej shek. IV, qe Kisha iu atribuon disa shkrimtareve/autoreve qe shkruajne me permbajtje fetare, qe mesimi dhe doktrina e tyre jane ne perputhje te plote me Traditen dhe Fene e Kishes. Pra me nje fjale njerez te frymezuar nga Shpirti Shenjt.

Kemi Eterit Apostolik (Shen Klementi, Shen Barnaba, Shen Injaci i Antiokise, Bariu i Ermes dhe shen Polikarpi); Eterit e Shkretetires: Shen Evagri; ndersa Eterit e Kishes jane: Shen Augustini, Shen Ambrozi, Klementi i Aleksandrise, Shen Benedikti, Shen Anselmi, Shen Cirili, Shen Gjon Gojarti, Shen Justini, Shen Gregori i Nises, Shen Luani i Madh, Origjeni, Tertuliani, Cirili i Aleksandrise, Shen Bazili, Atenagora e Athines dhe Rufini i Aquileas.

[eVerteta]

Historia e ndarjes ndermjet Kishes bizantine me Kishen e Ritit romak

nga Don Albert Jakaj, Prishtinë - Zllakuqan

Nese si date zyrtare e "skizmes" (ndarjes) ndermjet Kishes lindore me ate perendimore shenohet viti 1054, historianet kete e quajne thjeshtesim i gjerave, sepse ndarja ndermjet kishave ka si origjine shume kohe me pare se kjo date simbolike.
Me 11 maj te vitit 330 Konstantini ne ngushticen e Bosforit themeloi kryeqytetin e Perandorise romake te lindjes. Ne shenje nderi dhe respekti ndaj Mbretit ky qytetet morri emrin e tij, pra Konstantinopoja. Me vone do te fitoje edhe titullin e nderit "Roma e Re" dhe se shpejti do t'i shtohen edhe privilegjet e tjera qe gezonte Roma e lashte dhe do te behet qytet Metropol per mbare pjesen lindore te Europes. Kundershtimi dhe xhelozia nga Roma antike ishte normale per qytetin dhe kjo xhelozi ze fill qe nga themelimi i Romes lindore. Ne aspektin fetar e kishtar fillimisht Konstantinopoja nuk ishte shume e rendesishme, por vetem duke filluar nga data 315 qyteti i lashte Bizanci (mendohet se mbi kete qyteze eshte themeluar Konstantinopoja), do te jete serli Ipeshkvore.
Konstantinopoja nuk ka qene themeluar nga asnje Apostull dhe nuk mund te deshmonte asnje varr te ndonje apostulli qe te kete qene varrosur brenda mureve te saj. Pra shihet qarte se Konstantinopoja nuk kishte nivelin e selise Apostolike, sic kishte Roma, Aleksandria, Antiokia, Jerusalemi dhe ne kete menyre nuk mund te konsiderohej si mbrojtese e ortodoksise se fese se krishtere. Nga ana tjeter te gjithe Mbreterit lindor qendronin ne Konstantinopoje dhe luanin nje rol vendimtar brenda Kishes, me shume se mbreterit ne Perendim. Perandoret thirrnin dhe hapnin solemnisht Koncilet dhe udhehiqnin ato, poashtu jane mbrojtes dhe administrator te Kishes. Bashkimi i Kishes dhe bashkimi i pushtetit te Mbretit kushtezonin njera-tjetren ne menyre reciproke.
Perandori i krishtere konsiderohej si mbikqyres i bashkimit te Kishes dhe mbrojtes i ortodoksise se fese se krishtere, pra me pushtetin e tij te dhuruar nga Hyji mbreteronte ne Kishe dhe emronte ipeshkvinjte.
Ne kete kontekst ne Konstantinopje lind legjenda e shen Andrese, ku flitet se Apostulli Andre ka predikuar ungjillin dhe Bizanc (Konstantinopoja e lashte) dhe ka themeluar ne kete qytet nje seli Ipeshkvore. Sipas deshmise se Shkrimit Shenjt Andrea ka qene i thirrur nga Jezusi per te ushtruar sherbesen e tij apostolike me pare se vellai i tij Pjetri, duke lexuar Shkrimin Shenjt ne kete optike do te interpretojne se selia apostolike e Konstantinopojes mund te pretendonte "primatin" (paresine) ne mbare boten e krishtere.
Nga ana juridike ky pretendim do te konkretizohet ne Koncilin e Konstantinopojes ne vitin 381 (ne kanonin e trete shkruan keshtu: "ipeshkvi i Konstantinopojes ka primat nderi, pas ipeshkvit te Romes, ne fakt ky qytet eshte Roma e Re").
Roma kundershton kete pretendim, sepse nuk bazohej aspak ne Shkrimin Shenjt, por kishte qellime politike dhe strategjike ne lindje te Europes. Konstantinopoja kishte si qellim nenshtrimin e selive te tjera te lashta Apostolike: Antiokia, Aleksandria dhe Jersualemi, keshtu qe Konstantinopoja nuk eshte e vetdijshme per paresine qe do te gezoje ne aspektin politik. Ne te vertete qyteti nderohet nga prania e Perandorit dhe Senatit, ne kete menyre gezon privilegjet e njejta te Romes se lashte edhe ne aspektin kishtar dhe jo vetem ne aspektin politik.
Jo vetem kundershtimet e Romes, por edhe vendimet e Koncilit te Konstantinopojes dhe Kalcedonies hidhen poshte. Ne kete menyre selia ipeshkvore e Konstantinopojes merr titullin "Patriarkat Ekumenik" dhe sipas shume historianeve dhe studiuesve Patriarku i kesaj selie do te pretendoi te ushtroje ndikimin e tij ne mbare boten e krishtere, pra shihet qarte se behet fjale per nje konkurrence ndaj Romes.
Fillon procesi i largimit te Konstantinopojes ndaj Romes dhe ky largim eshte gjithnje ne rritje, megjithate duhet te themi se ky largim eshte fryt i qellimeve politike, kulturore dhe fetare.
Ne Koncilin e Kalcedonies ipeshkvi i Romes Feliçe II (483-492) nxorri nje dekret ckisherimi per Patriarkun Akaçi te Konstantinopojes, sepse behej fjale per nje formule te dyshimte monofiziste mbi fene e krishtere. Pas ketij gjesti Akaçi eliminon emrin e ipeshkvit te Romes ne lutjet e besimtareve dhe ne kete menyre thyhen marredheniet me Romen. Patriarket e Antiokise dhe Aleksandrise ndjekin shembullin e tij, keshtu qe kemi ndarjen e pare ndermjet Kishave qe zgjat deri ne vitin 519.
Kishat e lindjes ne kete periudhe kohore ndjenin veten shume superior ndaj Kishes se Perendimit, jo vetem se ne lindje flitej gjuha e Beselidhjes se Re, pra greqishtja, por konsiderojne Perendimin sikur kane thyer origjinen me fene e krishtere, sepse ne kete periudhe kemi ardhjen dhe sundimin e barbareve ne pjesen me te madhe te Perendimit.
Literatura latine ne lindje nuk mirret ne konsiderim fare (si psh. shen Agustini...), edhe pse ne Rome gjuha greke flitet si gjuhe e dyte (pas latinishtes). Se bashku me kulturen e kultin edhe menyra e jeteses zhvilloheshin ne menyre te pavarur. Kalendari kishtar dhe liturgjik, festat, dita e agjerimit... te lindjes dhe perendimit nuk perputheshin, poashtu edhe qe nga vendosja e ligjit te Celibatit ne Kishen e Perendimit, do te ndryshojne edhe veshja dhe menyra e jeteses e klerit kishtar.
Mbreti i mbreterise se lindjes arriti te shtrinte ndikimin e tij ne Italine e Jugut, atehere Papet kerkuan ndihme nga franket. Ne vitin 800 Papa Leoni III-te kurorezon mbret Karlin e Madh, kjo ngjarje konsiderohet nga Konstantinopoja si veper tradhetie nga ana e mbretit.

(vijon)

[eVerteta]

Fjala skize shenon nje ndarje te krishtereve ne dy trupa, shkaku i se ciles nuk eshte doktrinore. Skizma me e rendesishme ne historine e Kishes se krishtere eshte ajo midis dy Kishave te Kostantinopolit dhe Romes, nganjehere e quajtur skizma lindje - perendim. Kisha Romake thote se kishat e krishtera duhet te drejtohen nga Ipeshkvinjte e botes, duke vepruar ne menyre kolegjiale, e mbi keta Papa (Ipeshkvi i Romes) qe kryeson. Kisha e Konstantinopolit mendonte se pese qendrat e lashta te krishterimit kishin autoritet te barabarte: Jerusalemi, Antiokia, Roma, Aleksandria dhe Kostantinopoli.

Edhe pse ekzistonin pikepamje te ndryshme mbi autoritetin e Kishes, te krishteret e lindjes e te perendimit qendruan te bashkuar deri ne shekullin IX, kur ndodhi prishja e pare ne kohen e Patriarkut te Kostantinopolit Foc-it. Ne shekujt qe vijojne, Kishat u pajtuan ne disa periudha kohore, megjithate skizma ngrinte krye perseri. Prishja e fundit midisi Konstantinopolit dhe Romes ndodhi ne vitin 1045. Edhe pse skizmat e shkaktuan kryesisht faktor politik, u fut nje element doktrinor ne perdorimin e fjales filoque (e prej Birit) ne lutjen Besoj (Credo). Te krishteret katolik dhe protestant e perdorin fjalen per te treguar besimin ne Shpirtin Shenjt, qe rrjedhe nga Hyji Ate dhe nga Biri. Ndersa Ortodokset duke ndjekur formulimin origjinal, nuk e perdorin fjalen (e nga Biri), duke thene se Shpirtin Shenjt e ka derguar Hyji Ate. Edhe pse ne kohet e kaluara eshte trajtuar shume kjo çeshtje, sido qofte nuk eshte ceshtje shume e rendesishme qe ka shkaktuar ndarjen ndermjet te krishtereve te Lindjes dhe Perendimit.

Ne kohen e sotme: levizja per bashkimin e Kishave te Konstantinopolit dhe Romes eshte zgjeruar dukshem. Papet si psh. Gjoni XXIII-te, Pali IV-te dhe Gjon Pali II-te jane takuar me Patriarket Ekumenik te Stambollit dhe Patriarket kane ardhur ne Rome. Te dy Kishat kane caktuar komisione te ngarkuara per te zgjidhur problemet ne menyre qe te mund te caktojne nje bashkim te plote.

[Tannhauser]

Kemi Eterit Apostolik (Shen Klementi, Shen Barnaba, Shen Injaci i Antiokise, Bariu i Ermes dhe shen Polikarpi); Eterit e Shkretetires: Shen Evagri; ndersa Eterit e Kishes jane: Shen Augustini, Shen Ambrozi, Klementi i Aleksandrise, Shen Benedikti, Shen Anselmi, Shen Cirili, Shen Gjon Gojarti, Shen Justini, Shen Gregori i Nises, Shen Luani i Madh, Origjeni, Tertuliani, Cirili i Aleksandrise, Shen Bazili, Atenagora e Athines dhe Rufini i Aquileas.

Origjeni ka qene heretik dhe mendimet e tij nuk perputhen aspak me traditen e Kishes.

[eVerteta]

Origjeni ka qene heretik dhe mendimet e tij nuk perputhen aspak me traditen e Kishes.

Origjeni

Qysh ne kohet e para te Krishterimit Origjeni eshte konsideruar si teologu me i rendesishem i Kishes greke. Emri i tij ne Krishterimin e lashte eshte shqiptuar me entuziazem apo nenvleresim. Shume heretik jane referuar autoritetit dhe mesimit te tij, saqe kane mesuar shume prej doktrines se tij. Origjeni do qe te jete nje i krishtere "ortodoks", qe vehet re nga vleresimi i madh qe ka per mesimin zyrtar te Kishes.
Origjeni tejkaloi shumellojshmerine letrare te te gjithe Eterve te Kishes. Sido qofte shume vepra te tij jane predikime dhe ligjerata. Nga veprat e shumta - sidomos ato me natyre biblike - vetem nje pjese e vogel, ne gjuhen origjinale greke, kane mbijetuar deri ne ditet tona.

Pra per Kishen Katolike nuk ka qene dhe nuk eshte heretik. Mesimi i tij perputhet ne teresi me Traditen e Kishes.

Akoma sot e kesaj dite Origjeni sot konsiderohet dhe respektohet nga ana e Kishes Kopte Ortodokse.

[Tannhauser]

E po as Kisha Kopte nuk eshte Orthodhokse as Origjeni.

Origjeni nuk pranonte hyjnitetin e Krishtit por thoshte se Biri eshte krijim i Atit.

Nga veprat e tij (e them prape) vetem disa perputhen me traditen, ato qe nuk jane doktrinore.

[eVerteta]

Origjeni nuk pranonte hyjnitetin e Krishtit por thoshte se Biri eshte krijim i Atit.

Origjeni thoshte se Biri (Logos) eshte i njejte me Atin (pra i njejte ne substance) dhe bashke-jeton ne amshim me Atin, edhe pse duke qene nje person tjeter. Saqe Origjeni eshte shprehur se Biri ka te njejtin vullnet dhe mendim me Atin.

Asnjehere nuk ka thene Origjeni se Biri eshte krijim i Atit, por qe Biri rrjedhe prej Atit. Dhe kjo ka bere qe disa studioz e konsiderojne Origjenin sikur heretik, por ne te vertete ai ka parathene ate se cfare do te shprehet Kisha zyrtare ne shekujt qe vijojne, pra Konçilet Ekumenike te shekujve te pare te Krishterimit.

Si perfundim: te ftoj te hapesh nje Teme mbi Origjenin dhe te diskutojme atje, ne te kunderten kjo teme do te marre nje kahje tjeter. Shpresoj te gjej mirekuptim!

[eVerteta]

Krishtërimi i Lindjes

nga Don Albert Jakaj, Romë-Prishtinë

'Kështu që lundrova në det dhe erdha në
qytetin e shenjtë të Bizantit…'

Shumë njerëz të tjerë përpara Yeats kanë shprehur të njëjtën habi. “Çfarë qyteti i mrekullueshëm” thërriti me habi një vizitor i shekullit te XI-të, Fulcher i Chartres, kur pa Kostandinapolin. ‘Sa madhështor, sa i bukur, sa manastire ka brenda tij, sa shumë pallate të ngritura me punë të pastër në autostradat dhe rrugët e tij, sa shumë vepra arti, sa të mrekullueshme që janë. Do të ishte e lodhëshme të tregoje bollëkun e gjërave të mira; arin dhe argjendin, veshjet e llojeve të ndryshme dhe relika të tilla të shenjta’. Edhe sot, me një Stamboll modern me hije jo më të dobët se sa ajo e Bizantit të shkuar, një dridhje habije akoma përshkon trupin e udhëtarit kur ai ose ajo hyn te kisha e Shën Sofisë, kisha e Urtësisë së Shenjtë, dhe qëndron nën kuben e madhe të saj. Ka dritë gjithandej. Prokopius që shkruajti menjëherë pas rindërtimit të kishës në 530 nga Perandori Justinian thoshte: “Mund të thoni se pjesa e brendshme nuk ndriçohet nga dielli, por ajo rrezaton nga brënda”. Po kështu ndodh edhe me kubenë mbi hapesirën qëndrore “që duket se nuk mbështetet në një mur të fortë, por që varet nga qielli me nje zinxhir te artë’.
‘Kisha e Madhe’ siç quhej, duke qëndruar në zemër te qytetit Kostandinapol, mund të sherbejë si simbol i përshtatshëm visual për Krishtërimin e Lindjes. Për më shumë se 1100 vjet nga dedikimi i saj si ‘Roma e Re’ nga Perandori Kostandini i Madh ne 11 Maj 330, deri në marrjen e saj nga Turqit Otoman ne 29 Maj 1453 Kostandinapoli ishte kryeqyteti i Perandorisë Romake të Lindjës, qendra e Kristianizmit Orthodoks, me përjashtim të një periudhe relativisht të shkurtër të pushtimit nga kryqëzatat nga 1204 në 1261. As viti 1453 nuk shënoi fundin e historisë së tij si qendër kristiane. Megjithëse Shën Sofia u bë xhami (tani është muze) patriarku i Konstandipolit vazhdoi të banonte në qytet, duke ushtruar juridiksionin e tij mbi subjektet orthodokse të sultanit si për çështjet civile ashtu edhe për fenë. Edhe sot patriarku është atje megjithë kërcënimet gjatë 30 vjetëve të fundit për ta dëbuar atë. Grupi i tij në Kostandinapol numëron tani nje çikë më shumë se dy ose treqind vetë, por ai ruan pozicionin e tij honorifik si ‘i pari midis të barabartëve’ brënda grupit orthodoks në të gjithë botën.
Por historia e Krishtërimit të Lindjes nga 330 e këtej është pa dyshim përralla për një qytet të vetëm. Patriarku i Konstandinopolit është senior vetëm midis katër patriarkëve të lindjes; nën të me radhë sipas precedencës por të pavarur nga ai në juridiksion, vijnë kolegët në Aleksandri, Antioch dhe Jeruzalem. Ky model i përbërë prej katër selish filloi të lindë në shekullin e katërt dhe u ratifikua zyrtarisht në Këshillin Kalcedon (451). Megjithatë këto të katra kurrë nuk qenë qendrat e vetme të rëndësishme. Më tej ne lindje ne këtë periudhë të hershme Edessa shërbeu si qendër për Kristianizmin që fliste gjuhën siriane. Fillimisht të gjithë kristianët e Lindjes, qofshin grekë, sirianë, koptë ose armenë, u bashkuan me këtë grup fetar por shkëputjet në shekujt e pestë dhe të gjashtë çuan në copëtim qe vazhdon edhe në ditët e sotme. Kështu krahas kishes bizantine greqisht folëse lindën edhe kisha të tjera të Lindjes të shkëputura prej saj; Kisha e Lindjes, shpesh e quajtur gabimisht kisha ‘Nestoriane’ dhe pesë kishat jo kalcedone që zakonisht quhen ‘mono fizite’. Që nga shekulli i nëntë e këtej shtrirja e misionarëve bizantine midis sllavëve çoi në krijimin e kishave orthodokse kombëtare në veri: kisha e Bullgarisë, kisha e Serbisë, dhe më e rëndësishmja kisha e Rusisë me qendrën e saj fillimisht në Kiev dhe pastaj në Moskë. Të gjitha këto kanë vendin e tyre së bashku në Kostandinapol në pikturat e ndryshme të përpunuara të Lindjes Kristiane.

‘Organizmi organik’: Perandori dhe Patriarku brenda Shtetit Bizantin

Si do të ndjehej një Kristian në Kostandinopul në erën e Bizantit? Dy figura kryesore dominonin skenën. Ashtu sikurse njeriu, struktura (politea) përbëhet nga pjesë dhe anëtarë,thuhet në Epanagogë, tekst ligjor i hartuar në Kostandinapol rreth vitit 880, ndoshta nga patriarku, Shën Photius (Atë Foci); dhe nga këta më të mëdhenjtë dhe më të nevojshmit janë perandori dhe patriarku. Kështu paqja dhe lumturia e subjekteve, në trup dhe shpirt, varen nga marrëveshja dhe harmonia e mbreterisë dhe priftërisë në të gjitha gjërat. ‘Nga këto dy figura dominante, më e fuqishëm ishte perandori. Megjithatë, megjithëse të dy kurrë nuk kanë qenë partnere të barabartë, të dy konsideroheshin si thelbesorë për funksionimin si duhet të shtetit.
Për Bizantinët dallimi ynë modern midis kishës dhe shtetit do të kishte qenë pa kuptim. Ata nuk e parashikonin shtetin dhe kishën si dy entitete të kundërta, që mbështeten në bashkëpunim ose konflikt, por ata luftonin për një shoqëri si një tërë e vetme e integruar. Perandori kishte përgjegjësi fetare dhe civile. Ai interesohej për jetën e tërë subjekteve të tij dhe midis të tjerash edhe për mënyrën se si ata i luteshin Zotit. ‘Çfarë detyrash të tjera më të mëdha kam unë lidhur me zyrën imperiale’, deklaronte Kostandini ‘se sa të evitoj gabimet dhe të shtyp papjekuritë e paarësyeshme dhe në këtë mënyrë të bëj që të gjithë njerëzit ti ofrojne Zotit të Plotëfuqishëm fenë e vërtetë, harmoninë e ndershme dhe adhurimin e duhur?’ Siç i shkruajti Patriarku Antoni të Kostandinopolit Princit të Madh Vasili të Rusisë rreth vitit 1395:
Perandori i shenjtë ka një vend të madh në kishë. Ai nuk është si sundimtarët e tjerë dhe guvernatorët e rajoneve të tjera; dhe kjo ndodh sepse perandorët, që nga fillimi, krijuan dhe konfirmuan besimin e vërtetë në tërë tokën ku banojnë njerëz. Nuk është e mundur që Kristianet të kenë një kishë dhe të mos kenë një perandori. Kisha dhe perandoria kanë nje unitet dhe komunitet të madh; ato as nuk mund të ndahen nga njëra tjetra.
Kur pretendime të tilla bëhen në emër të perandorit, nuk duhet harruar se disa sundimtarë të perandorisë bizantine ishin gra, jo vetem bashkëshorte imperiale por gra që sundojnë me të drejtën e tyre. Gjithçka që u tha këtu në lidhje me perandorin Kristian u takon edhe atyre.
Parimet bazë të ideologjisë imperiale bizantine ishin formuluar në vitet 330 nga prelati i gjykatës Euzebius i Cesaresë gjate sundimit të perandorit të parë Kristian, Konstandini I; dhe ata dominuan realisht pa u ndryshuar deri sa perandori i fundit, Konstandini XI, ra duke luftuar kundër turqëve në muret e qytetit në 1453. Teoria e Eusebios mund të përmblidhet në një fraze “Si në qiell, ashtu edhe në toke”. Perandori duhet parë si ikona e gjallë e Krishtit, sundimtari i Zotit në tokë. Sundimi në tokë i perandorit riprodhon sundimin e Zotit në qiell. Në fjalët e Euzebios, “i kurorëzuar në imazhin e mbretërise qiellore, duke parë lart, ai shikon dhe drejton njerëzit në tokë sipas modelit të prototipit te tij.’ Ashtu sikurse Zoti rregullon rendin kozmik, kështu edhe perandorët rregullojnë rendin social. Zoti me veprimtarinë e tij hyjnore i sjell të tëra krijesat në harmoni të rregullt nën sundimin e tij absolut; dhe po kështu perandori sjell të gjithë njerëzimin në harmoni të rregullt nën sundimin e tij absolut brënda kuadrit të një shteti universal Kristian.
Doktrina e Euzebios mbi ‘imazhin’ që u bë normative për Lindjen Kristiane, ndryshon thellësisht nga teoria politike e dy qyteteve e hartuar nga Shën Agustini në Perëndim pas rënies së Romës në duart e barbarëve në 410. Kur Eusebius mendon lidhur me vazhdimësinë-të prototipit të reflektuar në imazh-Augustini mendon lidhur me mos vazhdimësinë: qyteti i Zotit dallohet kryekëput nga çdo qytet ose shoqëri njerëzore ne këtë botë të prishur. Për të (Euzebius) kuadri konceptiul është idealizëm Platonik, për Augustinin është eskatologji (degë e teologjisë që merret me gjërat e fundit, vdekjen).
Si imazh dhe sundimtar i Zotit, perandori, me hierarkinë e tij te përpunuar ceremoniale dhe burokratike, kryesonte çdo ditë ‘liturgjinë’ e pallatit,. Kështu nëpërmjet administrimit imperial Bizanti u mbajt në unitet si nje ‘trup organik’, për të përdorur frazën e Charles Williams ne Taliessin through Logres:

Logothetet zbritën poshtë në shkallët prej shkëmbi
Duke mbajtur mesazhet nëpër zonën e perandorisë.


vijon

[eVerteta]

Trupi organik këndoi së bashku

Por ‘trupi organik’ kishte gjithashtu aspektin e vet fetar, dhe këtu gjithashtu perandori luajti pjesen e tij, megjithëse vetëm si anëtar i klerit. Rolit te tij brenda kishës iu dha një pamje e dukshme në lutjet tek kisha e Shën Sofisë kur gjatë liturgjise hyjnore për festat e mëdha ai çonte dhuratat e shënjta në tempull në vendin ku mblidhen paratë gjatë shërbimeve fetare në kishë dhe i vendoste ato në altar.
Shkrimtarët perëndimorë disa herë i përshkruanin modelet bizantine si ‘Caesaropapism’, që do të thonte se Qezari, sundimtari civil, ishte edhe papë, guvernator suprem i kishës; por etiketimi të ngatërron. Justiniani , në Romanin e tij të gjashtë – një deklaratë klasike e teorisë politike bizantine – flet për një ‘harmoni të lumtur’ midis priftërisë (sacerdotium) dhe mbreterisë (imperium) por nuk thotë se njëra është e ndërvarur nga tjetra. Në marrëveshjen midis Jan Palaeologut V dhe sinodid të shenjtë (c.1380-2), perandori përkufizohet si “mbrojtës i përgjithshëm i kishes’ por jo’kreu i kishës’; kreu i kishës ishte Krishti. Sigurisht pushtetet e perandorit ne sferën klerike ishin të gjera. Ai përzgjodhi patriarkun nga lista e tre emrave që u paraqit nga sinodi i shenjtë; në të vertetë, disa herë ai thjesht caktoi patriarkun pa u konsultuar aspak me sinodin (mbledhja e oficerëve te kishës ku merren vendime). Nëse një patriark e sfidonte atë, perandori pothuajse gjithnjë mund te siguronte largimin e tij. Ishte perandori që mblidhte këshillin e kishës; ai kryesonte mbledhjen personalisht ose dikush tjetër i caktuar nga komisionerët klerike kryesonte në emër të tij dhe zakonisht ai mund të përcaktonte axhendën që të diskutohej nga peshkopët. Pas përfundimit të këshillit, i takonte atij të konfirmonte vendimet e tij dhe ti shpallte ato si ligje perandorake. Megjithatë, kishte kufizime në sundimin e perandorit. Në një sërë rastesh deçisive, kur një perandor kërkonte të impononte një politike të veçantë fetare, një numër i madh klerikësh i benin rezistencë me sukses vullnetit të tij. Kjo ndodhi për shembull gjatë debateve Monothelite në shekullin e XVII, gjatë grindjeve për shkatërrimin e imazheve fetare gjatë shekullit të tetë dhe të nëntë, dhe gjatë negociatave për ribashkim me papën në shekujt e XIII dhe XIV.
Ekuivalenti i perandorit ne Konstandinapol, patriarku, njihej qe nga 595 e këtej si ‘patriarku ikumenik’. Fjalë për fjalë kjo do të thotë patriark i oikoumene ose i të tërë tokës së banuar, patriark ‘universal’ por në fakt nënkuptonte thjesht patriarkun e perandorisë Kristiane. Deri në shkëputjen nga Roma, patriarku i Konstandinapolit gjithnjë e shikonte papën si eprorin e tij, megjithëse pa i dhënë atij juridiksion direkt në Lindje. Ai njohu gjithashtu autonominë e tre patriarkëve të tjerë lindor, megjithëse në praktikë, veçanërisht pas pushtimeve arabe të mesit të shekullit të XVII, influenca e tyre ishte shumë inferiore në krahasim me influencën e tij.
Shumica e patriarkëve në Konstandinapol punonin në bashkëpunim të ngushtë me sinodin e shenjtë, synodos endemousa ose ‘sinodi shtepisë’ që përbëhej nga kierarkë me seli në rrethinat e afërta të qytetit dhe peshkopë të tjerë me banim të perkohshëm në kryeqytet. Kjo zakonisht bëhej në sesione pak a shumë të vazhdueshme. Kur lindën probleme të rëndësishme lidhur me doktrinat ose disiplinat, u mblodhen sinode më të mëdha episkopale zakonisht në Konstandinapol ose jo shumë larg. Në raste të veçanta, mblidhej një këshill ‘i përgjithshëm’ ose ‘ikumenik’ që përfaqësonte në parim të tërë botën kristiane. Krishtërimi bizantin njohu shtatë këshillë të tillë, i pari u mblodh në 325 dhe i fundit në 787. Për krishtërimin Lindor, këshilli ikumenik përbën, krahas atij eukarist, shprehjen më të lartë të dukshme të prezencës së vazhdueshme të Zotit në kishën në tokë. Ndërsa kisha perendimore në Mesjetë u bë vazhdimisht monarkike, Kristianët orthodoksë në Bizant ashtu si në kohët moderne e kanë parë kishën gjithnjë të lidhur me këshillin. Ashtu sikurse Kalabrezi Italo-Grek Barlaam, i dërguar nga perondori bizantin të negocionte ribashkimin me perëndimin, i tha Papës XII në Avignon në 1339: ”Ka vetëm një mënyrë efikase për të sjellë bashkimin: duke mbledhur një këshill të përgjithshëm në lindje mbasi për Grekët cdo gjë e përcaktuar nga këshilli i përgjithshëm ka autoritetin e ligjit.’ Në çdo këshill të vërtetë, sipas kuptimit orthodoks, rinovohet mbrekullia e Pentecostit; Shpirti i Shenjtë zbret, njerezit bëhen një në mëndje dhe shpirt dhe tregohet e vërteta.
Që nga shekulli i VI dhe VII e këtej, peshkopëve në Lindjen Kristiane u kërkohej të mos martoheshin. Ne praktikën moderne orthodokse peshkopata kufizohet vecanrisht me murgjit, jo vetëm që të mos martoheshin, por ndoshta ky ishte rregulli që mbeti i pandryshuar deri në shekullin e XIV. Nga njëra anë, priftërinjtë famulltarë në Lindjen Kristiane, në shumicën e rasteve kanë qenë burra të martuar që banonin me gratë dhe familjet e tyre. Fakti që zakonisht priftërinjtë në Lindjen Greke martohen por nuk martohen në Perendimin Latin (veçanerisht nga shekulli XI e këtej) ka çuar në një ndryshim të madh në statusin dhe rolin e klerit në të dy gjysmat e Kristianizmit. Priftërinjtë famulltarë në botën orthodokse dallohen shumë pak në arësimimin dhe jetën e tyre të përditëshme në grupet e ndryshme fetare se sa ekuivalentët e tyre katolikë romake. Disa nga klerikët në famullite urbane bizantine dhe veçanrisht në Shën Sofia në Konstandinopol, nuk ishin te pamësuar, por shumica e priftërinjve të fshatrave ishin ndoshta pak më mirë të arsimuar se grupi i tyre. Shumica e tyre punonin për të siguruar jetesën në ndonjë profesion jo fetar, zakonisht si bujq ose në forma të tjera të punës me dorë si këpucar, metal punues ose profesione te ngjajshme me to; ata që ishin me arësim më të mirë mund të ishin drejtorë shkollash. Kanunet e kishës specifikojnë një gamë më të gjerë profesionesh që nuk i lejoheshin klerikeve; ato nuk duhet të merren me tregti, të bëhen bankierë, hanxhi ose pronarë shtëpish publike ose të futen në Shërbime Civile. Por ne dimë relativisht pak për klerin famulli në Bizant, meqënëse burimet që kanë mbijetuar i referohen peshkopëve dhe murgjëve.
Në Perëndim i vetmi edukim për të përballuar me efikasitet invazionet barbare ishte nga kleri ose për klerin por në Bizant shumë nga nëpunesit vecanrisht ata në rangjet e larta të Shërbimit Civil, lexonin shumë, jo vetëm letërsi klasike ose filozofi, por disa herë edhe teologji. Patriarkët zgjidheshin me raste nga Shërbëtoret Civile të ditur; Tarasius në 784, Nicephorus në 806 dhe Photius në 858 të gjithë nuk ishin të përshatshëm në kohën kur u zgjodhën në patriarkanë. Nga fundi i 1353 obortarri laik Nicolas Cabasilas, ndërkohë që sapo kishte mbushur 30 vjec, u përzgjodh si një nga tre kandidatët për patriarkanën, megjithëse në fund nuk u zgjodh. Kjo traditë e vazhdueshme e të mësuarit jashtë fesë do të thoshte se ata që nuk ishin anëtarë të klerit nuk u bënë kurrë thjesht element pasiv në komunitetin e kishës bizantine. Kjo është një ide e rëndësishme për çdo vlerësim të drejtë të marrëdhënieve kishë-shtet në Lindje.

[eVerteta]

‘Jeta engjëllore’ Dëshmi e Jetës në Manastir

‘Murgjit janë tendinat dhe themelet e Kishës’ deklaroi në shekullin e nëntë, Shën Teodor the Studite, reformator i manastireve. Brenda ‘trupit organik’ të Bizantit, jeta e lutjeve që praktikohej nga murgjit dhe murgeshat konsiderohej si një mbështetje esenciale për strukturën sociale dhe shpirtërore. Për autorin anonim të shekullit të katërt Historia e Murgjeve në Egjipt, manastiret formojnë nje mur mbrojtës përreth komunitetit Kristian në përgjithësi: ‘Nuk ka qytet ose fshat në Egjipt ose Thebaid që nuk është rrethuar nga manastire si me mure dhe njerëzit varen në lutjet e tyre sikurse te vetë Zoti… Nëpërmjet tyre mbahet ekzistenca e botës. ‘Manastiret gjëndeshin kudo në Lindjen Kristiane. Shumë ishin në qytete dhe vetëm në Kostandinopul ne njohim të paktën 300 shtëpi manastire. Të tjerat ishin në fshatin ku punohej toka dhe akoma të tjera në botën e egër të largët si psh ai i Shën Katerinës në Malin Sinai, manastirët shkëmbore të Cappadocia, Mali i Shenjtë i Athosit ose manastirët e Meteoras të vendosur në malet vullkanike në Thesali.
Komunitetet e manastireve ndryshonin shumë për nga madhësia. Disa ishin organizuar shumë dhe kishin në pronësi toka dhe ndërmarrje komerciale, ku qindra vëllezër ndanin jetën në komunitet. Te tjerët kishin resurse shume modeste, që kishin te pakten jo me shume se tre ose kater banore. Disa ishin formuar nga anëtare te familjes imperiale ose fisnikët, të tjera nga grupe të vogla fshatarësh të cilët dëshëronin shumë që lutjet do të thuheshin për vehten dhe familjet e tyre gjatë jetës dhe pas vdekjes. Lindja Kristiane nuk ka urdhëra te centralizuar, paralelisht me ato që linden në Perëndim gjate shekujve të X dhe XI; çdo manastir orthodoks është një njësi vetë qeverisëse, nën drejtimin e abatit te saj. I tillë është edhe modeli i parashikuar nga Shën Benedikt në Rregulloren e tij.
Hermits (njerezit qe jetojne te izoluar) kanë qenë më të shpeshtë ne Krishtërimin Lindor se sa në Perëndimin mesjetar dhe post mesjetar. Kudo gjendeshin njerëz te shenjtë të izoluar, disa here pranë një manastiri ose në periferi të një fshati, disa herë në pyll ose në shkretetirë. Banesa e tyre mund të ishte një kasollë ose shpellë, bile edhe një pemë ose maja e një shtylle. Për Lindjen Kristiane veçanerisht murgu jeton më shumë i izoluar (ne vetmi) se sa në komunitet. Ashtu sikurse tha Shën Isaac Sirian “Lavdia e Kishës së Krishtit është jeta e te vetmuarve.’
Fillimisht manastirët Kristiane lindën si një lëvizje e shquar në fillim të shekullit të katërt por ato nuk ishin shume si novacion se sa si shprehje e re e shpirtit që jeton me vuajtje që ka ekzistuar që në fillim të Kristianizmit. Nuk është koincidencë që zhvillimet e organizuara të manastireve erdhën pikërisht në periudhën pas shndërrimit të Kostandinapolit, në momentin kur kishin mbaruar persekutimet dhe Kristianizmi po bëhej gjithnjë e më i privilegjuar. Martirë ne shpirt dhe ndërgjegje, murgjit mbajtën gjallë shpirtin e vetë-sakrifikimit kur martirizimi i gjakut kishte pushuar. Ata vepronin si kundër balancë për një Krishtërim të vendosur, duke i kujtuar kishës përgjithësisht se mbretëria e Zotit nuk duhet identifikuar me ndonjë mbreteri në tokë. Në këtë mënyre ata përmbushën një rol për fundin e jetës, duke shërbyer sipas fjalëve të Shën Gregori Palamas si profetë të ardhjes së dytë të Krishtit.
Tendenca për të jetuar në manastir ishte e njejtë si për gratë ashtu edhe burrat; në të vertetë, shpesh janë gratë që me të drejtë mund të pretendojnë se janë pionierë të manastirëve. Shën Antoni i Egjiptit dhe bashkë kombasi i tij Shën Pachomius zakonisht konsiderohen si ‘themelues të manastireve kristiane’ (ne fakt origjina e manastireve duhet kërkuar si në Siri ashtu edhe ne Egjipt). Por kur ne vitet 270, Antoni si i ri dëshëronte ti kushtohej komplet fesë pas vdekjes së prindërve te tij, ai mundi ti besonte motrës së tij të vogël përkujdesjes që biografi i tij Shën Athanasius e quan Parthenon , një komunitet virgjëreshash. Novacioni i Antonit ishte të shkohej nga zona e banuar në një shkretëtirë të largët; por shumë kohë përpara se ai ose Pachomius kishin menduar të zbatonin vetmohimin për fenë, në Egjipt kishin ekzistuar komunitete të strukturuara që sot do te quheshin murgj. Roli pioner i një gruaje murgeshë është veçanrisht evident në rastin e Shën Basilit të Caesarea, organizator i jetës për vetemohim ndaj fesë në Azinë e Vogël dhe autor i Rregullores që akoma mbetet burim primar manastiresh për Kishën Orthodokse. Motra e tij më e madhe Shën Macrina përqafoi jetën në manastir përpara atij por pa influencën e saj ai nuk do të mund të ishte bërë aspak murg. Shumë shpesh, si në kohët e lashta ashtu edhe në ato moderne, historia e manastireve është shkruar ekskluzivisht nga kënd vështrimi i meshkujve.
Çfarë prisnin bizantinet nga manastiret? Në përgjithësi jo mësim dhe arsim. Disa manastire kishin një shkollë të vogël por kjo ishte shkollë fillore dhe synonte të përgatiste murgj për te ardhmen. Kopimi i dorëshkrimeve konsiderohej me shume si punë manuale se sa si punë kërkimore në shkollë. Kur bizantini kërkonte bursa, ai i drejtohej më shumë rangjeve të larta të Shërbimit Civil. Shumica e murgjëve orthodokse ishin(dhe janë edhe sot) jo priftërinj, por njerëz të profesioneve të ndryshme, që punojne me duart e tyre në bujqësi dhe disa forma zejtarie. Përsëri kjo ishte mënyra se si Shën Benedikt parashikonte jeten në manastir; vetëm më vonë shumë manastire perëndimore u bëne kolegje për priftërinjtë.
Ka disa raste kur murgjit kanë ndërmarrë punë misionare dhe evangjelizem. Një rast i tillë është Shën Nikon i shekullit X i quajtur ho metanoeite - ‘i Penduari’, për shkak të hapjes karakteristike të shërbimeve te tij-i cili rikonvertoi popullin e Kretës pas pushtimit arab dhe punoi midis sllavëve paganë në Peloponezin jugor. Një shembull tjetër në shekullin e XVIII është ‘Martiri i Ri, Shën Kozma Aetolian, që u nis nga Mali Athos në një sërë udhëtimesh misionare, duke u predikuar grekëve dhe kristianeve shqiptarë që rrezikonin të kalonin tek Islami. Por përgjithsisht manastirët nuk ndërmorrën sistematikisht evangjelizmin.
Shumë më e rëndësishme ishte puna sociale dhe bamirëse e manastireve. Që nga fillimi mikpritja konsiderohej si pjesë e profesionit të murgut. Burimet insistojnë në mënyrë të përsëritur se një murg, edhe kur jeton i izoluar, duhet të kujdeset për të sëmurët dhe të japë lëmoshe për të varfërit. Ai nuk lyp, por i jep të tjerëve. Peshkopët e manastireve si Shën John Chrysostom, demonstroi një zell te zjarrtë për drejtësi sociale. Chrysostom foli për karakteristikat e dy altarëve:
Ju nderoni altarin në kishë, sepse Trupi i Krishtit pushon në të; por ata që vetë janë Trupi i Krishtit ju i trajtoni me përbuzje, dhe mbeteni indiferent kur i shikoni që shkatërrohen. Ju mund ta shikoni këtë altar të gjallë kudo, të vendosur në rrugë dhe tregje dhe në çdo orë të ditës mund të afroni sakrificën mbi të.
Në fjalët e Bizantistit të madh N.H.Baynes ‘Një nga karakteristikat më të dallueshme të izolimit të hershëm bizantin është…kampionati i të varfërve dhe të shtypurve… Bizantini në kohën që ka patur nevojë ka kërkuar instiktivisht ndihmë dhe komfort tek i devotshmi për fenë duke qënë plotësisht i sigurtë për simpatinë dhe ndihmën e tij’. Bamirësia e manastirit shpesh mori një forme shumë të organizuar. Shën Bazil e konsideronte filantropinë, dashurinë aktive për njerëzimin si pjesë përbërëse të tendencës për të ndenjur në manastir dhe themeloi në Caesarea një kompleks institucionesh bamirësie, spitale, jetimore dhe konvikte për të varfërit. Michael Attaleiates në kartën e themelimit të shtëpisë që krijoi në Kostandinopol në 1077, shtroi detyrën që komuniteti – një grup i vogël prej 8 murgjësh-duhet të ketë ‘një qendër për të ushqyer të varfërit’. Çdo ditë duhej t’u jepej gjashtë njerëzve të varfër një vaft ‘mish, peshk, djathë, zarzavate të gatuara, të thata ose jeshile, ose çfarëdo që do të dërgojë Zoti. Mos lejoni që të kalojë një ditë pa bërë një veprim mëshire; por lerini vëllezërit të hapin si derën e manastirit dhe vetë zemrat e tyre për këdo që është i varfër, duke dhënë gjithcka, edhe copën e fundit.’
Por në Lindjen Kristiane puna bamirëse kurrë nuk është konsideruar si funksioni primar i manastireve. Detyra kryesore e një murgu ose murgeshe ishte të lutej. Manastiri ishte mbi të gjitha një vend ku cikli i urdhëruar i Zyrës Hyjnore ofrohej çdo ditë pa asnjë ndërprerje. Attaleiates, megjithëse i caktonte punë sociale murgjëve te tij, insistonte që detyra kryesore e tyre ishte “të shikonin me kujdes formulën liturgjike të lutjes te Zoti dhe liturgjinë e Kishës’. Murgu i shërben botës duke qëndruar në prezencën e Zotit. Ai e ndihmon shoqërine jo shumë me atë që bën por me atë që është – duke ecur me një mëndje drejt perfeksionit. Ashtu si ka thënë edhe Shën Issak Sirian, në një paradoks të qëllimshëm është më mirë ‘të ndërtosh shpirtin tënd’ se sa’të kthesh shumë besimtarë nga gabimi në adhurimin për Zotin’.
Në atë kohë kjo ishte ç’ka Bizantini priste nga manastiret: jo përgjithsisht mësimin, evangjelizmin ose bamirësinë e organizuar, por shenjtërinë. Ai priste të gjente atje burra dhe gra që do të luteshin për mëkatet e tij, dhe që të mund ti ofronin atij në momente krizash një fjalë shëruese me këshillën e tij. Tipar karakteristik i manastireve orthodokse në të gjitha periudhat është geron ose ‘eldër’ karizmatik (në sllavisht starec) - jo domosdoshmërisht të vjetër në moshë, por të pjekur në përvojën spirituale dhe të aftë për të drejtuar të tjerët. Prototipi i geronit të manastirit është hermit Shën Antoni i Egjiptit i cili në jetën e mëvonshme, si ka thënë Shën Athanasius, u bë ‘mjek për të gjithë Egjiptin’. Krishtërimi Lindor ka nënat e tij shpirtërore si dhe etërit e vet shpirtëror. Një shëmbull është Melania, Nënë superiore në Malin Olive ne Jeruzalem, e cila udhëhoqi Evagriusin e ri në jetën e manastirit; më vonë ai u bë një nga shkrimtaret më me influence spirituale greke. Nuk është e domosdoshme që një eldër të jetë në manastir, por disa herë është burrë ose grua që banon në botë.
I tillë është kontributi i vërtetë që në sytë e bizantinit manastirët i bënë shoqerisë: lutje, shenjtëri, udheheqje spirituale.

‘Ky Besim e ka bërë të fortë të tërë botën…’

[eVerteta]

Artikulimi i Doktrinës

Gjysëm mijëvjeçari i parë i periudhës bizantine, nga fillimi i shekullit të katërt deri në fillimin e shekullit të nëntë-epoka e shtatë këshillave ikumenike-ishte një periudhë eksplorimi të parreshtur doktrinash. Për lexuesit modernë debatet shpesh shihen si të pakuptueshme dhe të thata por në atë kohë ata ngjallën interesin e gjerë popullor. Himnet teologjike të Arius u kënduan nga dokerët e Aleksandrisë. Gregori i Nyssës në Kostandinopol në fillim të viteve 380, ankohej se ai nuk mund të merrte një përgjigje të drejtpërdrejtë për nje pyetje praktike: ‘Në se i kërkoni dikujt t’u japë resto, ai filozofon për Begott-Unbegotten... Nëse ju i thoni shërbëtorit “A është banja gati?” ai ju thotë se Biri ishte krijuar nga asgjë, hiçi.’ Fraksionet rivale në një garë me kuaj në Hipodromin e shekullit të gjashtë, the Blues and the Greens, mbështetën secili një pikpamje të veçantë në Kristologji. Entuziazmi për debate ekleziastike ka vazhduar të jetë tipar i popullit grek edhe në kohët moderne. Në 1901 botimi i një përkthimi të Dhiatës së Re në greqishten kontemporane çoi në rënien e qeverisë dhe demonstrata të studentëve në të cilat u vranë tetë persona. Në një rast të fundit në Athinën qëndrore, kështu e kujtoj unë, u vonova nga një trafik i madh makinash. Kjo u shkaktua, sic më shpjegoi një shofer taksie, nga një ‘kryengritje e teologëve të pa punë’.
Diskutimet për doktrinat gjate epokës së shtatë këshilleve mund të ndahen në tre stade kryesore. Së pari, gjatë shekullit të katërt fokusi i vëmendjes ishte teologjia e Trinise (bashkimi i tre personave Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë, nje Zot).
Cila është lidhja e Krishtit me Zotin, Atin? Në çfarë sensi mund te jetë Zoti At, Bir dhe Frymë e Shenjtë dhe përsëri te jetë një? Si mund te ketë në Zot unitet te vërtetë të kombinuar me diversitet të vërtetë? Këshilli i Nicasea (325), këshilli i parë ikumenik, refuzoi pikpamjen e Arius se Zoti Bir eshte krejtesisht inferior perpara Zotit Atë. Sipas Nicosea, Krishti i takon lindjes se perjetesise dhe te pakrijuarit, duke qenë ‘Zot i vërtetë nga nje Zot i vërtetë’, ‘konsubstanca’ ose ‘një në esencë’ (homoousios) me Atin; si është Ati, ashtu është edhe Biri. Gjatë gjashtëdhjetë viteve të ardhshme Arianizmi vazhdoi të kishte përkrahje të madhe, ndërsa besimi Nicaen u mbrojt së pari nga Shën Athanasius i Aleksandrisë dhe pastaj nga tre Atet Cappadocian, Shën Basil i Caeserea, Shën Gregori i Nazianzus (i njohur në Lindjen Kristiane si “Gregori Teolog’) dhe Shën Gregori i Nyssas. Qëndrimi nicean u riafirmua eventualisht në këshillin e dytë ikumenik i mbajtur në Konstandinapol ne 381. Ky këshill foli edhe për Shpirtin e Shenjtë si të barabartë me dy personat e tjerë, ‘lutej dhe glorifikonte si të Atin ashtu edhe të Birin’.
Gjatë fazës së dytë, nga 431 deri në 681, fokusi i interesimit kaloi nga Trinia tek personi i Krishtit. Nëse Krishti është Zoti i vërtetë, në çfarë kuptimi ai është gjithashtu vërtet njeri? Dhe nëse ai është njëkohësisht Zot dhe njeri, si mund te jetë një? Duke vënë theksin në unitetin personal te Krishtit, këshilli i tretë ikumenik, i mbajtur në Ephesus ne 431 nën drejtimin e Shën Cirilit të Aleksandrisë, afirmoi se Maria e Virgjër është Theotokos, Mbajtës i Zotit ose ‘Nëna e Zotit'. Çfarë mbante Maria, kështu thonte këshilli, nuk ishte thjesht qënie njerëzore e bashkuar me Zotin-jo thjesht një lloj profeti ose shenjtori superior-por një person i vetëm i pandarë i cili është Zot dhe njeri në të njëjtën kohë. Nestorius, peshkopi i Kostandinopulit, i cili shprehte rezerva për titullin Theotokos, u dënua sepse paraqiti një kontrast shumë të mprehtë midis Zotit Krisht dhe natyrës njerëzore të tij. Nestorius ishte pasues i Theodorit të Mopsuestia, eksponenti kryesor me gjallëri të madhe për integritetin e plotë të natyrës njerëzore të Krishtit. Në Aleksandri theksi vihej më shumë në unitetin e personit te tij.

[eVerteta]

Koncili i Ephesit çoi më shumë në mënyrët të tërthortë se sa në mënyrë të drejtpërdrejtë në një ndarje të qëndrueshme. Kristianet në Sirinë Lindore dhe Mesopotami, që banonin kryesisht në perandorinë Perse jashtë kufijve të Bizantit, nuk ishin në gjendje të pranonin përcaktimin e Maries si Theotokos. Ata influencoheshin shumë nga shkolla teologjike e Edesës një nga qendrat kryesore te Kristianizmit Antiochene. Gjatë kësaj kohe ata krijuan një grup të veçantë fetar, ku gjuha dhe kultura dominuese është Sirishtja (Syriac), e shkëputur nga kisha Bizantine greqisht folëse me qendër në Konstandinapol. Ata e quanin vehten si “Kisha e Lindjes” dhe disa herë quhen nga shkrimtarët perëndimorë “Asirian”, Kaldean” ose Nestorian”; por termi i fundit është i gabuar mbasi ata nuk i japin asnjë rëndësi të veçantë Nestorius dhe tregojnë admirim shumë të madh për Theodhorin e Mopsuestin. Në perëndim dikur mendohej se kisha e Lindjes e ndante Krishtin në dy persona të ndryshëm. Kjo sigurisht është e padrejtë; gjithmonë interesimi ka qenë për të ruajtur të tërë burrërinë e tij, duke evituar çdo konfuzion brenda tij midis aspektit njerëzor dhe atij hyjnor, se fuqia tregon se humanizmi i tij u gëlltit nga Zoti i tij. Dikur me shtrirje të gjerë, puna misionare e së cilës në shekullin e 13 u shtri në të tërë Azinë deri në Kinë, Kisha e Lindjes qysh në atë kohë është përsekutuar. Një nga shkrimtarët e saj më të mëdhenj Isak Siriani i shekullit XVII -të, është lexuar shumë nga Grekët dhe Rusët, pa e ditur se ai i takonte një kishe qe nuk kishte lidhje me të tyren. Ky është një shembull i mirë për mënyrën se si mund të vazhdojë të ekzistojë uniteti i brendshëm spiritual pavarësisht nga një shkëputje e jashtme.
Duke mos qenë në gjëndje të sigurojë dëgjimin e drejtë te Ephesus, Kristologjia e Antiokut ishte rivënë në një farë mase në këshillin e katërt ikumenik, Kalcedon (451). Kjo afirmoi faktin se Krishti, ‘ perfekt si zot dhe si njeri’ ‘paraqitet tek ne në dy mënyra. Ndryshimi i natyrave nuk prishet në asnjë mënyrë për shkak të bashkimit, përkundrazi ruhet vlera e çdo natyre dhe te dyja bashkohen në një person dhe në nje hipostasis. Kjo ishte një përpjekje për të arritur një balancë midis tendencave aleksandrike dhe antiocene, duke lejuar si diversitetin dhe bashkimin brënda Krishtit njeri. Por pasuesit e Cyrilit të Aleksandrisë në Egjipt, Siri dhe gjetkë ndjenin se ajo ruante shumë nga ‘Nestorianizmi’ që nënkupton ndarje të vazhdueshme të hyjnores dhe njerëzores tek Shpëtimtari. Ata kishin shumë dëshirë të thonin se Krishti ‘përbëhet nga dy natyra’ por jo qe ai është ‘në dy natyra’.
Në Perëndim, studimi i doktrinës së hershme Kristiane tenton të ndalojë menjëherë në 451, ndërsa ne fakt debatet për personin e Krishtit vazhduan pa rreshtur për dy shekuj te tjerë. Për të tërë rëndësinë e tij, Chalcedon nuk është një pike fundore, por jo dhe më shumë se një episod në një proces shumë më të gjatë. Qeveria imperiale ne Kostandinopol bëri përpjekje të mëdha për të pajtuar jo-Kalcedonët e Egjiptit dhe Sirisë. Koncili i pestë ikumenik në Konstandinopol në 553 adoptoi një pikpamje Neokaldedoniane, duke e ri-interpretuar këshillin 451 ne terma cirilline. Krishti është ‘në dy natyra’ , por është gjithashtu e nevojshme të deklarohet siç bën Cyril, se ai është ‘një natyrë njerëzore (physis)’. Ashtu sikurse Ephesus në 431 kishte thënë ‘Zoti lindi’, edhe Konstandinopul ne 553 tha “Zoti vdiq, duke perdorur atë që njihet si gjuha Theopastiche, dmth gjuha qe i atribon Zotit vuajtet: Lord i lavdisë dhe një i Trinisë së Shenjtë’ u ‘kryqëzua në mish’.
Këto koncesione Neokalcedoniane u hodhën poshtë si inadekaute nga shumica e atyre që nuk ishin Kalcedone. Rreth vitit 633 u bë një përpjekje e re nga Perandori Heraklius për një kompromis, e cila u përkrah nga Patriaku Sergius i Konstandinapolit: ndërkohë që tek Krishti ka dy natyra, ai ka vetëm një ‘energji’ ose mënyrë të vetme veprimi dhe një vullnet të vetëm. Kjo pikpamje e njohur si pozicioni monothelet, fillimisht pati një farë suksesi por në fund nuk mundi të kënaqte asnjë njeri. Ata që nuk ishin kalcedodiane nuk kërkonin asgjë më pak se një dënim të qartë të Kalcedonit, ndërsa teologët kalcedoniane si Shën Maximus Konfesori argumentonte se natyra njerëzore pa një vullnet njerëzor është një abstraksion jo real. Nëse Krishti ishte me të vërtetë njeri, atëhere ai duhet të ketë patur liri reale njerëzore, duke ‘u tunduar për çdo gjë siç ndodh edhe me ne, por vetëm pa bërë mëkate’ (Heb.4:15). Maximus vdiq në mërgim por pas vdekjes teologjia e tij triumfoi në këshillin e gjashtë ikumenik (Constandinapol 681) i cili i atribonte Krishtit ‘dy energji natyrore’ dhe ‘dy vullnete njerëzore’ dmth, një vullnet njerëzor dhe një hyjnor. Në këtë mënyrë, u rikonfirmua qartë doktrina kristiane (Kristologjia kristianizmi) Kalcedonian mbi dy natyrat.
Megjithatë në atë kohë, kishte pak motivim praktik për qeverinë imperiale ne Konstandinapol të kërkonte kompromis me jo kalcedonianët mbasi si rezultat i ekspansionit musliman gjatë periudhës 634-9 të gjithë ata ishin pothuajse jashtë kufinjve të perandorisë bizantine. Në retrospektivë, ndryshimi midis atyre që bënin fjalë për ‘në dy natyra’ dhe atyre që flisnin ‘nga dy natyra’ shpesh duket i vogël. Të dy palët binin dakord që Krishti është me të vërtetë njeri si dhe i shenjtë. Ishte tragjike që në dy shekujt pas këshillit 451 rezultoi se ishte e pamundur një marrëveshje afat gjatë midis të dy palëve. Këshilli kalcedon, ashtu si kishte bërë edhe Ephesus, çoi në një shkëputje të dhimbshme.

[eVerteta]

Kristianët jo kalcedonianë të Egjiptit eventualisht formuan atë që njihet si Kisha Orthodokse Koptike, ndersa ata në Siri tani formuan Kishën Orthodokse Siriane, shpesh e quajtur ‘Jacobite’ (pas shekullit te gjashtë peshkopi Jacob Baradeus ose Bar’adai). Shumë e varur nga Kisha Koptike është Kisha Orthodokse Etiopiane, e cila fitoi pavaresinë e plotë në 1959. E varur shumë nga kisha ‘Jakobite’ siriane është Kisha Orthodokse Siriane e Malabarit në Indinë jugore, anëtarët e së cilës njihen si Kristiane te Shen Tomasit, duke u quajtur kështu sipas themeluesit te saj apostull Shën Thoma. Anëtari i pestë i familjes jo kalcedoniane është Kisha e Armenisë. Shpesh këto pesë kisha quhen ‘Monofizite‘ sepse ato ndjekin Cyrilin kur përshkruajnë Krishtin si ‘një natyre’megjithëse kjo nuk do të thotë se ata mohojnë humanitetin e tij të plotë. Është më pak e gabuar ti quash ata ‘Orthodokse Orientale’ ne krahasim me Kalcedonianet që mund të quhen “Orthodokse te Lindjes”. Diskutimet midis të dy grupeve orthodokse që perparuan që nga 1966 e kanë bërë të qartë faktin se ndryshimi midis tyre është kryesisht linguistik, në vartësi nga kuptimi që i jepet termit physis. Ka shumë arësye të shpresohet që ndarja midis Kalcedonasve dhe jo Kalcedonasve – një nga më të lashtat në historinë kristiane-do të shërohet plotësisht në ditët tona. Për krishtërimin e Lindjes kjo është më e rëndësishmja dhe më premtuesja në ‘dialogjet ikumenike’ aktuale.
Faza e tretë kryesore gjatë erës së shtatë këshillave ikumenike ishte kontradikta për ikonat. Me ikonë nënkuptohet një imazh ose përfaqësim visual i Krishtit, Mëries, engjëjve ose shenjtorëve. Ajo mund të marrë formën e një copë druri të pikturuar por mund të jetë gjithashtu një mozaik ose afreska në murin e kishës, një qendisje, portret në metal ose edhe statujë, megjithëse figurat tre dimensionale janë jashtëzakonisht të rralla në artin kristian të lindjes. Sulmi i parë mbi përdorimin e ikonave zgjati nga 726 deri në 780 kur mbaroi më fundin e Perandoreshës Irenë. Në 787 këshilli-mbledhja e shtate ikumenike, mbasi në mbledhjen e parë që ishte mbajtur në Nicaea-ishte dekretuar se nga pikpamja teologjike ishte e drejtë të përshkruhej Krishti dhe shenjtorët në ikona dhe të tregohej për këto ikona nderim liturgjik. Një periudhë e mëtejshme megjithëse më pak ekstreme i ikonoklamës pasoi në 815-42. Restaurimi përfundimtar i ikonave të shenjta në kohën e Perandoreshësh Teodora në 843 kujtohej nga gjeneratat e mëvonshme si ‘Triumfi i Orthodoksisë’ dhe në Lent përkujtohej çdo vit te dielën e parë. Është interesante se protagonistët imperiale për veneracionin ndaj ikonave kanë qënë gra.
Ikonodule ose ata që përuleshin përpara ikonave i konsideronin ato jo thjesht si formë dekoracioni por si diçka thelbësore për profesionin e vërtetë të besimit kristian. Siç insistoi Koncili 787 ne dekretin e tij dogmatik për ikonat:

Ky është besimi i apostujve,
Ky është besimi i etërve,
Ky është besimi i orthodoksit,
Ky besim e ka bërë të fortë tërë botën

Pjesa më e madhe e diskutimit nuk përfshinte ikonat në përgjithësi por në mënyrë të veçantë ikonat e Krishtit Shpëtimtar. Për të dy palët kontradikta nuk ishte kryesisht për natyrën e artit religjioz por për doktrinën bazë të personit të Krishtit. Në këtë mënyrë konflikti për ikonat mund të shihet si vazhdim i debateve të mëparshme kristologjike (teoria që ka të bëjë me Krishtin dhe mësimet e tij) nga shekulli i pestë deri në të shtatin. Ikonodulët argumentonin se meqënëse Krishti jo vetëm thjesht u shfaq në tokë por kishte trupin e njeriut të vërtetë është e mundur dhe në fakt esenciale të portretizohej fytyra e tij në linjë dhe ngjyrë. Të refuzosh të përshkruash Krishtin është disi të dyshosh plotësinë e natyrës së tij njerëzore; dhe për këtë arësye ikonat jane garanci, në fjalët e këshillit 787, se “mishërimi i Fjalës është i vërtetë jo iluzion ‘.

[eVerteta]

Ikonodulat nënvizuan disa çështje të mëtejshme. Së pari, duke refuzuar lutjen qorrazi përpara idhujve, ata bënin një dallim të kujdesshëm midis lutjes në sensin strikt që mund të tregohet vetëm ndaj Zotit Trinise së Shenjtë dhe ‘nderimit relativ’ që bëhet për ikonat. Së dyti, ikonodulat vlerësonin vlerën didaktike të ikonave duke i quajtur ato ‘libra të hapur për të na kujtuar Zotin’. Si është fjala për ata që i njohin germat , thonte Shën Gjoni i Damaskut, një nga mbrojtësit kryesore të ikonave, ashtu është edhe ikona për ata që nuk dinë të lexojnë; si është fjalimi për veshin ashtu është ikona për syrin.’ Së treti, John dhe të tjerët përdornin atë çka mund të përkufizohet argument ‘ekologjik’. Sipas mendimit të tyre, ikonat tregojnë potencialet shpirt mbajtëse të sendeve materiale; Zotit mund ti lutesh dhe lavdia e tij mund të manifestohet jo vetëm nëpërmjet fjalëve por edhe nëpërmjet drurit dhe bojës dhe kubave prej guri.
Inkonoklastet, siç i konsideronte Gjon i Damaskut, ishin shumë intelektualë në qëndrimin e tyre religjioz. ‘Mos shaj materien,’ protestonte ai,’mbasi ajo nuk ka nder. Asgjë që ka bërë zoti nuk duhet përbuzur. Ky është nje gabim Manichaen’. Ikonat bëjnë të qartë shenjtërinë e brendshme të botës materiale dhe kërkojnë bekimin e Zotit për të tërë krijimtarinë njerëzore artistike. Ikonografi shërben si prifti i krijimit, transfigurimit te tij dhe duke e paraqitur atë duke ju lutur Zotit. Ai vepron si një ‘nën krijues, në frazën e J.R.R. Tolkien si ‘krijues’ sipas imazhit të Zotit Krijues. Në fjalët e Shën Teodorit the Studite, ‘Fakti se njeriu është bërë në imazhin dhe ngjajshmërinë e Zotit do të thotë se bërja e një ikone është në një farë mënyre punë hyjnore’.
Ikonat luajnë rol qëndror në adhurimin e të gjitha kishave orthodokse të traditës bizantine. Ndërkohë që ato përdoren gjithashtu midis jo kalcedonëve, ato shërbejnë shumë më pak si fokus devocioni. Ato trajtohen në Orthodoksine Bizantine me nderime të plota liturgjike: del tym dhe ndizen qirinj përpara tyre, besimtarët përulen përpara tyre dhe i puthin ato, ato mbahen në procesion. Ato gjënden në shtëpi si dhe në kisha. Një veprim prej orthodoksi i një besimtari liturgjik nuk mund të mendohet pa prezencën e ikonave. Eshtë e qartë se ketu ka rreziqe për ekzagjerime supersticioze, por kulti i ikonave, që bazohet në një doktrinë të shëndoshë të krijimit dhe mishërimit, ka një bazë të fortë teologjike.
Besohet që ikona të transmetojë mëshirë dhe të ketë vlerë të shenjtë. Në fjalët e këshillit 787, ‘ Kur nderojmë dhe përulemi përpara një ikonë, marrim shenjtëri‘, ajo plotëson një rol mediatori. Nuk është vetëm një ndihmë vizuale por edhe mjet lidhje. Duke qëndruar përpara ikonës së Krishtit personi që lutet përballet me vetë Krishtin. Nëpërmjet ikonës, ne kalojmë brenda dimensioneve të hapësirës së shenjtë dhe kohës së shenjtë, duke hyrë në kontakt jetësor, të efektshëm me personin ose misterin e përshkruar. Në një mënyrë ikona është pikë takimi, vend takimi.
Me mbledhjen e koncilit të shtatë dhe të fundit ikumenik në 787 dhe ‘Triumfin e Krishtërimit’ në 843, shumë kristiane bizantinë arritën të ndjenin se artikulimi i doktrinës ishte tashmë një detyrë e plotësuar. Etërit e Koncilit të dytë Nicen manifestuan një reverance tipike bizantine për traditën kur afirmuan: ‘ Ne nuk marrim asgjë me vehte dhe nuk shtojmë asgjë. Ne ruajmë pa ndryshuar ose rinovuar të gjitha traditat fetare që kemi trashëguar qofshin të shkruara ose të pashkruara. ‘Një tradicionalizëm i tillë mund të çonte me lehtësi në një ‘teologji të djerrë të përsëritur’ dhe atëhere do të ishte gabim i rëndë po të imagjinonim se pas vitit 787 asgjë nuk ka ndodhur në botën orthodokse. Zhvillimet krijuese në mendimin dhe artin fetar vazhduan pa rreshtur në Kostandinapojë deri në shkatërrimin përfundimtar të perandorisë. Kur Yeats foli për Bizantin si një ‘bobinë e futur në një rrobe mumjeje’, ai pa vetëm një pjese të së vërtetës. ‘Konservatorizmi gjithnjë përzjehet me ndryshim’ shkruan Ernest Barker, dhe ‘ndryshimi gjithnjë ka ndikuar në konservatorizëm gjate dyqind vjeteve të historisë së Bizantit; dhe ky është thelbi dhe atraksioni i atyre viteve.’

[eVerteta]

Prishja e Unitetit

Periudha pas 843 u karakterizua nga një rritje e antagonizmit midis Lindjes Orthodokse dhe sundimit të papës. Mendohej se ndarja midis Krishtërimit Grek dhe atij Latin ndodhi në dy faza kryesore. Së pari erdhi konflikti midis Papës Nicola i Romës dhe Patriarkut Photius të Konstandinopulit në 863-7. Lidhja u prish përkohësisht midis tyre; dhe megjithëse në periudhën e dytë të sundimit (877-86) Photius mbeti në lidhje me Romën nuk u gjend asnjë zgjidhje për shkaqet që çuan në konflikt. Pastaj në 1054 pati një përplasje të mëtejshme. Kardinali Humbert udhëtoi në Konstandinapol si ambasador i Papës misioni i të cilit ishte pajtimi, por u irritua nga qëndrimi jo kooperues i patriarkut, Michael Cerularius dhe lëshoi edhe një anatemë kundër tij. Michael mori hak duke anatemuar Humbertin. Këto anatemime të ndërsjellta, eventualisht të revokuara nga të dy palët në 7 dhjetor 1965, jo shumë kohë para Koncilit të Dytë të Vatikanit, besohej se shënonin zyrtarisht prishjen përfundimtare midis Orthodoksisë dhe Romës, perfeksioni definitiv i ndarjes së fesë.
Megjithatë sot përgjithsisht pranohet se i ashtuquajturi ‘ndarja Photian’ e 863-7 dhe anatemat e 1054 që sigurisht ishin sinjifikative, nuk janë më shumë se incidente në një histori shumë më komplekse. Ndarja midis Lindjes dhe Perëndimit nuk ndodhi si një ngjarje e vetme në një moment të veçantë të historisë, që ndodhi kudo menjëherë, por ajo ishte, sipas Gervase Mathew, ‘një proces gradual, me ulje e ngritje, jo koherent’. Fillimet e atij procesi filluan shumë më përpara se shekulli i nëntë ndërkohë që ndarja e plotë nuk ndodhi deri shumë kohë pas 1054.
Më ndarëse se anatemat e 1054 ishin kryqëzatat, qe fatkeqësisht çuan në një rritje shkatërrimtare të tensionit greko-latin. Keqardhja për Kostandinopolin nga Kryqëzata e Katërt në 1204 ishte diçka që Krishtërimi Grek nuk e ka harruar ose falur kurrë. Që nga ajo kohë e këtej grekët i konsideronin latinët si armiq të kishës dhe kombit të tyre. Megjithëse u shpall ribashkimi në të dy këshillat të cilat u ndoqën nga grekët, në Lion (1274) dhe Firence (1438-9), në secilin rast kjo mbeti vetëm një marrëveshje në letër mbasi vendimet u kundërshtuan nga shumica e klerikëve dhe njerëzve jo fetar në të gjithë botën orthodokse.
Megjithatë deri në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë kishte shumë raste kur Katolikët Orthodoksë dhe Romakë në Mesdheun Lindor kryenin shkëmbime midis tyre. Veçanërisht Jezuitët gjatë 1600-1700 shpesh ftoheshin nga peshkopët orthodoksë të predikonin, të hapnin shkolla dhe të dëgjonin rrëfimet. Nëse do të na duhet të caktonim një datë të ‘ndarjes përfundimtare’ atëhere ndoshta viti nuk do të ishte më parë se 1724, kur ndodhi një ndarje midis grupeve pro dhe kunder papës në kishën e Antiochit dhe kur u zgjodhën patriarkët rivale. Kjo çoi në një veshtirësim te konsiderueshëm, kështu që dyert e hapura deri tani midis Katolikëve orthodoksë dhe Romakë u mbyllën.
Në debatet midis Orthodoksisë dhe Romës që nga koha e Photius në shekullin e nëntë dhe më tej, kishte dy probleme thelbësore. Lindja dhe Perëndimi ndryshonin nga njëra tjetra së pari në lidhje me procesionin e Shpirtit të Shenjtë. Grekët dhe Latinët kishin rënë darkord që Shpirti është plotësisht personal dhe hyjnor. Por grekët recitonin doktrinën Nicene-Konstandinapol në formën e saj origjinale, duke deklaruar se Shpirti ‘vjen nga Ati’ dhe konsideronin Atë, personin e parë të Trinisë, si i vetmi burim i qenies, shkaku unik i origjinës hipostatike brënda natyrës hyjnore. Nga ana tjetër Latinët kishin futur ‘Filioque’ në besim duke afirmuar se Shpirti ‘buron nga Ati dhe Biri’. Duket se ky edicion e kishte origjinën e tij në Spanjë gjatë shekullit të gjashtë por nuk u adoptua në Romë deri në fillim të shekullit të njëmbëdhjetë. Në sytë e Bizantit kjo mosmarrëveshje në lidhje me procesionin e Shpirtit ishte çështja kryesore teologjike midis kishave dhe kjo mbetet përsëri një vështirësi për orthodoksinë bashkëkohore që e ndjen se tendenca perëndimore çon në një zhvleftësim të Shpirtit të Shenjtë, në një nenvleftësim të personit dhe autonomisë së tij dalluese. Orthodoksia dyshon së në mendimin perëndimor për Trininë -Agustini, Aquinas dhe Barth -është theksuar jashtë mase uniteti i esencës hyjnore në kurriz të diversitetit të personave dhe ata e konsiderojnë futjen e Filiokut si një simptomë të kësaj.

[eVerteta]

Pika tjetër kryesore e konfliktit ka pasur të bëjë me pretendimet e Papës. Orthodoksia e shikon Papën si vëllanë e madh në episkopatën universale Kristiane, si i pari në nderim dhe diakonia pastorale. Por në Lindjen Kristiane ato nuk i japin atij diret supremaci pushteti dhe juridiksioni dhe nuk mund të pranojnë se ai ka një karizëm të veçantë që nuk i është dhënë peshkopëve të tjerë, kështu që në rrethana të caktuara e bën atë të pagabueshëm. Krishtërimi i Lindjes e shikon kishën si një këshill në strukturë jo si monarki. Shumë më i madh se një papë ose hierark tjetër i vetëm është këshilli ikumenik. E vërteta ruhet brënda kishës për tokën, jo nëpërmjet dëshmisë së një të shenjti të vetëm, por nëpërmjet konsensusit të gjithë njerëzve të Zotit. Ashtu siç theksuan edhe patriarkët e Lindjes në letrën drejtuar Papa Piut IX në 1848 ‘ Mbrojtësi i fesë është vetë trupi i Kishës, dmth vetë njerëzit.’ Megjithatë relativisht shumë pak u tha për pretendimet e papës nga kundërshtarët e Bizantit dhe shumë prej tyre e konsideronin çështjen jo si dogmë në kuptimin strikt por thjesht si ligj kanuni. Për shembull çështja dogmatike mbeti gjithnjë procesioni i Shpirtit të Shenjtë. Koncili i Firences harxhoi pothuajse nëntë muaj duke debatuar për Filioquen dhe vetëm nëntë ditë për pretendimet e Papës.
Konflikti lindi për çështje më të vogla si për shembull rregullat e agjërimit, përdorimi Perëndimor i ‘azymes’ ose bukës së bërë pa maja në eukarist (lidhja me Zotin), mënyrën e dhënies së konfirmimit, rregullit që kleriku të mos martohet dhe divorcit (të ndaluar në Perëndim por që lejohet në situata të caktuara nga ligji i kanunit orthodoks) . Orthodoksia gjithashtu nuk e pëlqente mësimin mesjetar perendimor për purgatorin dhe dhënien e lirisë nga dënimi për mëkatet pas marrjes së sakramentit. Teologjia latine gjithnjë ka shfrytëzuar më shumë kategoritë juridike se sa Grekët dhe në formën e saj të zhvilluar skolastike ajo është shumë më sistematike, më shumë e varur nga argumenti logjik se sa tendenca mistike dominuese e Lindjes Kristiane.
Ndryshimet ishin reale, por në zjarrin e kontradiktave ekzagjeroheshin me pa të drejtë. Zakonisht bëhej pak përpjekje për të dalluar çështjet primare nga ato sekondare. Fatmirësisht disa latinë si Anselm i Havelbergut ose Humberti i Romakeve (nuk duhet ngatërruar me Kardinalin Humbert të anatemave të 1054) ishin më shumë largëpamës. Të tillë ishin edhe disa bizantinas. Theophylakti i Bullgarisë, duke shkruar nga pala orthodokse në fund të shekullit të 11-të, mendonte se çdo kishë duhej lënë e lirë të ndiqte zakonet e veta për rregulla të tilla si agjërimi, azymes dhe mungesën e të drejtës që klerikët të mos martohen. Ai kapërceu çështjen e papës dhe e konsideroi Filioquen si pikë të vetme me rëndësi reale; bile edhe këtu ai e konsideroi mosmarrëveshjen kryesisht si gjuhësore. Problemi themelor, vuri në dukje ai, ishte ai moral dhe personal: ‘Dashuria është bërë e ftohtë.’ Sigurisht që ai kishte të drejtë. Divergjencat në doktrinë dhe zakone kurrë nuk do të kishin qenë kaq të vështira për tu trajtuar nëse dy gjysmat e Kristianizmit, nuk do të ishin bërë kaq të huaja për njera tjetrën kryesisht për shkaqe teologjike. Shpresa më e mire për pajtimin e Lindjes me Perëndimin në kohët tona qëndron pikërisht në faktin se sot ne nuk jemi më të huaj.
Në aspektin pozitiv, në teologjinë bizantine pas periudhës së shtatë koncileve ikumenike kishte lulëzim të teologjisë mistike. Dallohen dy figura. E para prej tyre, Shën Simeoni Teologu i Ri, ishte poet teolog i fundit të shekullit të dhjetë. Leitmotivi i tij është afrimi, megjithatë tjetërsia, me të perjetshmen:

E di se e Palëvizshmja zbret poshtë;
E di se e Padukshmja më del përpara,
E di se ai që është shumë jashtë tërë krijimit,
Më fut Brenda vehtes së tij dhe më mbulon me krahët e tij.

E di që s’do te vdes, sepse jam Brenda Jetës,
Kam të tërë Jetën që buron si një shatërvan brenda vetës,
Ai është në zemrën time, ai është në qiell.

Një nga shkrimtarët kristiane që e kanë Shpirtin në qendër të vehtës së tyre, Simeoni pohoi se ishte e mundur per çdo Kristian të pagëzuar, bile edhe në këtë jetë, të marrë përvojë direkte, të ndërgjegjshme të Shpirtit të Shenjtë:

Mos thuaj se është e pamundur të marrësh Shpirtin e Shenjtë,
Mos thuaj se është e mundur të ruhesh pa të.
Mos thuaj se mund ta posedosh atë pa e njohur…

Nëpërmjet mëshirës se Shpirtit, Kristiani vjen ballë për ballë Krishtit në një vizion të dritës hyjnore. Vetë Simeoni mori vizione të tillë në disa raste. Ai e përshkroi dritën si ‘jo-materiale’ dhe ‘shpirtërore’; për të ajo nuk ishte dritë fizike e krijuar, por e pakrijuar dhe e përjetshme-drita është vetë Zoti. Ai e ndjente vehten e tij ‘një’ me këtë dritë të mbi natyrshme në një bashkim të tillë që e e transformonte qënien e tij njerëzore pa e shkatërruar atë:

O fuqi e zjarrit të shenjtë, o energji e çuditshme!…
Ju që jetoni, Krisht Zoti im, në një dritë krejtësisht që s’mund t’i afrohesh,
Si në esencën tënde krejtësisht të shenjtë ti e përzjen vehten me barin?
Ti, drita, bashkohesh me barin në një bashkim pa konfuzion,
Dhe bari bëhet dritë; ajo transfigurohet por nuk ndryshohet.