Si u bënë myslimanë shumica e shqiptarëve
Dokumentet që vërtetojnë popullsinë myslimane para pushtimit
Rezarta Delisula
Kemi qenë të krishterë apo myslimanë...?
Kjo pikëpyetje që vazhdon të na ngacmojë serviret në mënyra të ndryshme nga pjesa dërrmuese e popullsisë. Kemi qenë të krishterë para pushtimit osman dhe më pas u bëmë myslimanë. Ky është varianti që mbështetet. Në bazë të dokumenteve mësojmë se, Shqipëria ka pasur popullsi myslimane edhe para pushtimit turk. Sipas studimit të bërë nga Roald A.Hysa, “Shqiptarët nën sundimin osman”, gjejmë se, një nga kontaktet më të hershme është ekzistenca e xhamisë së Mlikut, e cila, sipas një dokumenti të ardhur nga Halepi i Sirisë, daton rreth viteve 1205 e deri më 1291. Pra, rreth një shekull më parë se të ndodhte, në mos dhe më tepër, beteja e Fushë-Kosovës dhe të shfaqeshin turqit. Profesor Petrika Thëngjilli mes hulumtimeve nëpër dokumentet e arkivit të shtetit dhe nga burime të tjera ka shkruar historinë e rrugëve të përhapjes së fesë islame në Shqipëri. Referuar këtij shkrimi, në prag të sundimit osman 1506 në Shqipëri kishte tre rajone fetare. Rajoni katolik, i vendosur kryesisht në Shqipërinë e veriut, Kosovë dhe në Rrafshin e Dukagjinit. Rajoni i krishterë, që përfshinte kryesisht Shqipërinë e jugut e disa krahina në veri që lidheshin me Patriarkanën e Pejës dhe ai mysliman, që përfshinte qytetet e krahinat përreth tyre. Sipas profesor Thëngjillit, dy ishin rrugët kryesore të përhapjes së fesë islame: vullnetarizmi dhe dhuna.
Vullnetarizmi
Dy janë kategoritë e personave, që në mënyrë vullnetare pranuan fenë islame. Të parët ishin ata shqiptarë që besonin me bindje në ligjin e shenjtë të Kur’anit dhe përqafonin parimet e fesë islame. Në sherijet e qyteteve shqiptare, që ruhen në arkivin e shtetit nuk ka kërkesa individuale apo kolektive deri në fund të shekullit XVII, deri atëherë kur kish mbaruar dhe vala e parë e islamizimit. Dokumenti i parë që shënohet në një kërkesë është i vitit 1687, ku shkruhet: I krishteri Nikolla pranon fenë islame dhe ka nderin të marrë emrin Sinan. Sipas studimit të bërë nga profesor Petrika Thëngjilli, një shekull më vonë numri i kërkesave për t’u bërë mysliman u rrit, por jo në mënyrë kaq të dukshme sa të justifikonte kthimin masiv të popullsisë në myslimanë. Duke iu referuar shkrimit të profesorit mësojmë se, nga burimet e mbledhura prej tij, shumica e popullsisë që përqafonte fenë islame i përkiste fshatrave ose çobanëve dhe pas kthimit të kryefamiljarit, myslimane ishte dhe gjithë familja e tij. Në grupin e dytë të vullnetarëve bëjnë pjesë ata që kërkonin të përmirësonin gjendjen sociale e shoqërore. Myslimanëve u hapeshin dyert e karrierës ushtarake, u jepej mundësia të zotëronin timare, ziamete e sase; të grumbullonin sipërfaqe të mëdha toke sa të krijonin çifligje. Atyre që përqafonin fenë islame u jepeshin dhurata, si veshje ose të holla. Në shekullin XVII-XVIII praktikohej gjerësisht stimuli material. Në vitin 1685 personave që përqafonin besimin islam u jepeshin 5080 akçe në formën e dhuratës, kur një shtëpi shitej deri në 4000 akçe.
Përjashtimi nga taksat
Kjo njihet si një mënyrë tjetër që është përdorur për islamizimin e popullit shqiptar. Në vitin 1744 në Arkipeshkvinë e Tivarit ndeshet praktika e dy besimeve fetare, katolike e myslimane, dukuri, e cila kishte shqetësuar kishën. Banorët e fshatit Livar në famullinë e Brishit e të Shestanit, njerëz shumë të varfër, mbas lutjes së arkipeshkvit te pashai i Shkodrës, iu falën detyrimet shtetërore.
Kriptokristianizimi
I zoti i shtëpisë dhe të rriturit që kishin mbushur moshën madhore deklaronin se, kishin përqafuar fenë islame. Ata merrnin një emër mysliman në lidhje me botën e jashtme. Për këtë veprim ata përfitonin të gjitha privilegjet e myslimanëve. Anëtarët e familjes vazhdonin të qëndronin të krishterë dhe të kryenin fshehurazi shërbesat, ndryshe mund të quhet myslimanizëm fiktiv. Nëse prindërit e përqafuan fenë për të marrë të mira materiale, fëmijët, duke shkuar në xhami dhe duke dëgjuar predikimet, dalëngadalë u bënë mysliman me bindje. Një nga krahinat e tilla është ajo e Shpatit, e cila, edhe pse krahinë malore, e përqafoi e para fenë islame. Një formë tjetër e myslimanizmit njihet edhe kthimi i robërve të luftës.
Martesat
Myslimanët marrin gra të krishtera, por nuk japin vajza tek to. Ky zakon ruhet edhe sot e kësaj dite në familjet që kanë besimin mysliman. Fëmija që është fryt i një martese të tillë është padyshim mysliman. Në vitet e pushtimit osman kjo është një nga format e islamizimit. Martesat atëherë kishin forma të tjera, në mes të cilave mund të përmendim formën natyrale të pëlqimit, blerjen me para të nuses së krishterë, rrëmbimin...Por, këto martesa ndikuan edhe në tolerancën fetare. Në fshatin Mazhë të Laçit kishte 10 myslimanë që ndihmonin kishën, pasi kishin gra të krishtera. Më 1673, në Punë, një mysliman i biri i një fisniku të krishterë i dha F.Bardhit 3000 akçe për ndërtimin e një kishe. Ndërkaq, mund të veçohet edhe kthimi i shërbëtoreve nga të krishtera në myslimane. Në vitin 1745 në lagjen “Tophana” të Shkodrës 48 burra e gra nga Barbullushi shërbenin te myslimanët, kurse në vitin 1777 ky numër shkoi në 89. Duke qëndruar në këto mjedise ata përqafonin fenë islame. Këto ishin rrugët e islamizimit të popullsisë shqiptare një pjesë e të cilave vishet edhe me kundrafakte.
Vete Dushani ka patur permasa te vogla shenjeterie. Stephen Urosh IV, i mbiquajtur Dushan i dha vajzen Theodora, per grua te trete Sulltan Orkhan Ihtyiar ud-din…(1320-1362) te Turqise
Dhespoti serb Gjergj Brankovic i dha per nuse sulltan Muratit bijen e tij nga e cila u lind nje djale i cili me vone mori emrin Sulltan Mehmeti i II.Eshte kjo nje tjeter faktor qe shume krishtere jane bere muslimane ruajtja e pushtetit ose martesa me muslimanet ne ate kohe per poste.
Fillimet e para
Në gjysmën e parë të shek. XVI, Arbëria vazhdoi ta ruante fizionominë e saj të krishterë, procesi i islamizimit eci shumë ngadalë. Në sanxhaqet shqiptare shtëpitë e krishtera përbënin 98.3%, kurse ato myslimane 1.7%. Ndërsa në gjysmën e dytë të shek. XVI kemi nga 84 qytetet kryesore ballkanike, në 60 qytetet më të mëdha mbizotëronin ende të krishterët, ku ritme më të shpejta kanë qytetet shqiptare. Konfliktet mes kishës Konflikti ndërmjet kishave greke dhe latine, pasqyrohet shumë qartë në një letër të poetit të shquar italian Petrarkës drejtuar Papës Urban: “Osmanllinjtë janë thjesht armiq, por grekët skizmatikë janë më keq se sa armiqtë”. Ndërkohë që muret e Kostandinopojës binin në duart e turqve osmanë vetë krishterimi latin përjetoi një krizë të fuqishme, kur tre papë njëkohësisht pretendonin fronin e Shën Pjetrit, i cili u spostua nga Roma për në Avinjon.
konvertimi
1701 Andrea, i biri i Gjikës Malinat Ali
1701 Çobani Jano Ujanik Ali
1701 Andrea Tepelena Ibrahim
1702 Vasil Kazanxhiu Gjyn Gjormez Ahmet
1703 Sava, e bija e Mehmetit Mbreshtan Hanko
1703 Kosta Vrijon Mustafa
1705 Riste Vrijon Hasan
1737 Spase Lagjja Kala Zejnel
1737 Nikoja Korçë Mehmet
1738 Koçi, i biri i Rexhepit Zhavarë Hurshit
1755-6 Gjelo e bija e Nikos Qar Hanko
Ndryshe “Më mirë çallma turke, sesa tiara papale”
Në shkrimin e Roald A.Hysës gjejmë një këndvështrim tjetër të islamizimit të popullsisë shqiptare. “Hapat e parë drejt islamizimit masiv të shqiptarëve nuk janë bërë prej pushtetit osman, siç mund të paraqitet rëndom nga historianët. Ato janë bërë prej tarikateve të ndryshme, siç mund të përmendim bektashinjtë me Sari Salltëkun në Krujë, në Tetovë Kalkandelët dhe në Janinë teqeja e Sheh Hashimit, të cilët janë vendosur në territoret shqiptare para hyrjes së osmanëve”, shkruhet nga Hysa. Ne kemi shkëputur një pjesë nga studimi i tij, që ka të bëjë me këtë çështje. Ndryshe Vetë osmanët nuk kishin treguar ndonjë interes të veçantë ndaj prozelitizmit të popullsive të krishtera, si dhe përjashtimi i konvertimeve me dhunë nga pikëpamja shtetërore i dha një kuptim të veçantë parullës së ortodoksëve bizantinë: “Më mirë çallma turke, sesa tiara papale”. Sipas të gjitha të dhënave, ndryshimi i strukturës konfesionale nuk ka qenë i shpejtë dhe ndryshime të ndjeshme janë bërë pas më se një shekulli që sundimi osman zuri vend në trojet shqiptare. Disa historianë, arsyet e konvertimit të shqiptarëve i shohin tek taksa e xhizjes, porse sipas regjistrave të xhizjes, në shek. XVI në Ballkan nuk kishte më tepër se 300 konvertime në vit. Një numër jodomethënës ky. Ndërkaq, po të ishte kaq e madhe në sasi taksa e xhizjes, osmanët nuk do të kishin asnjë interes për ta konvertuar popullsinë e krishterë, porse do të kishin tendencën për të ruajtur atë gjendje për të vjelë vazhdimisht xhizjen. Kështu, në gjysmën e parë të shek. XVI, Arbëria vazhdoi ta ruante fizionominë e saj të krishterë, procesi i islamizimit eci shumë ngadalë, gjë që tregon se qeveria osmane nuk ndoqi dhunën e drejtpërdrejtë për kthimin e të krishterëve në fenë islame dhe në sanxhaqet shqiptare shtëpitë e krishtera përbënin 98.3%, kurse ato myslimane 1.7%. Ndërsa në gjysmën e dytë të shek. XVI kemi nga 84 qytetet kryesore ballkanike, në 60 qytetet më të mëdha mbizotëronin ende të krishterët, ku ritme më të shpejta kanë qytetet shqiptare. Ndërkaq, feudalë të mëdhenj nuk u detyruan nga osmanët që të kthenin fenë për të ruajtur zotërimet, porse u përshtatën me sistemin e ri të timareve dhe kështu në regjistrat osmanë do të gjesh deri në dy breza të tjerë timariotë të krishterë. Një nga tezat e ngritura prej disa studiuesve është ajo e kthimit me dhunë nëpërmjet sistemit të devshirmesë, ose e thënë më mirë të marrjes së të krishterëve dhe futja e tyre në repartet e jeniçerëve. Megjithatë, le të shohim se çfarë thonë shifrat, ndërkohë që, rekrutimi bëhej një herë në tre vjet ose në shtatë vjet dhe merreshin 1.000-3.000 djelmosha në të gjithë Ballkanin, ku kishte më tepër të krishterë. Me lejimin nga ana e Sulltan Muratit III në vitin 1582 të shtetasve osmanë të inkuadroheshin në oxhakun e jeniçerëve, pushon së ekzistuari sistemi i devshirmesë. Sipas të gjitha të dhënave historike, mesatarja e kësaj takse në vit shkonte 1.000 djem dhe nga fillimi i zbatimit të këtij sistemi në shek. XV e deri në fund të shek. XVI, numri i djemve të krishterë të rekrutuar është ndërmjet 200.000-300.000 vetëve. Pra, siç mund të shihet, edhe kjo tezë e humbet vlerën e vet nga pikëpamja kohore, e sipërfaqes së madhe gjeografike ku kryhej rekrutimi dhe nga pikëpamja numerike, që nuk përbën ndonjë rritje të ndjeshme. Të rekrutuarit e devshirmesë për disa vjet me radhë nën kujdesin e mësuesve më të mirë, merrnin një edukim jashtëzakonisht të zgjedhur, që përfshinte të gjitha disiplinat: sportive, ushtarake, intelektuale dhe artistike. Kjo gjë bëhej me qëllim që ata të përgatiteshin për t’u bërë të përsosur në të gjitha drejtimet, por duke zhvilluar njëkohësisht dhuntitë e veçanta të çdonjërit. Në të njëjtën kohë, ata formoheshin për të marrë përsipër të tëra detyrat shtetërore dhe për t’i kryer ato me frymën e nënshtrimit të plotë dhe të besnikërisë së patundur ndaj sulltanit. Në të vërtetë ata e ndërronin fenë, porse nuk humbnin, përkundrazi përfitonin nga ky sistem dhe i mirëprisnin të dërguarit osmanë që merreshin me rekrutimin e tyre. Ndërkaq, popullsia e krishterë, veçanërisht ajo katolike, gjendej pa drejtuesit e saj, ose edhe ato priftërinj që ishin, ishin injorantë, siç vërehet edhe nga studiues të huaj. Nga ana tjetër, serbët, nëpërmjet kishës svetisaviane i serbizonin të krishterët katolikë me dhunë duke ua ndërruar deri edhe emrat dhe po ashtu vepronin edhe ortodoksët grekë, që për nga pikëpamja e miletit nuk përbënin ndonjë ndryshim të madh për sundimin osman, sepse i nënshtroheshin patriarkanës. Duke u gjendur para presioneve të tilla ku “...deri në katër mijë frymë të krishtera me një prift të vetëm keqbërës, konkubinar dhe që jep shembull të keq”, nuk është për t’u habitur se si zona të tëra pak nga pak filluan të islamizohen. Pra, arsyet janë komplekse dhe nuk mund të jenë thjesht ato që janë paraqitur si presion i padurueshëm i të ashtuquajturit pushtim osman. Megjithatë, një fakt domethënës është se në vendet e tjera të Ballkanit si grekët, serbët, malazezët dhe rumunët, megjithëse janë fqinjët tanë dhe kanë qenë nën sundimin osman gjithashtu, nuk shihet të ketë pasur konvertime në ndonjë numër të ndjeshëm. Ndërkaq, zona të tëra në jug dhe në veri të trojeve shqiptare e kanë ruajtur identitetin e tyre të krishterë, katolik apo ortodoks. Debatit të islamizimit mund t’i sillnim edhe argumente të tjera, porse këto janë ato më kryesoret dhe më të debatueshmet dhe fundja kaq na lejon kjo sprovë.
Krijoni Kontakt