Historia e Kishes katolike shqiptare ne Kosove
nga Isak Ahmeti
1. Tradita kishtare iliro-shqiptare ne Kosove
Te shkruash per historikun e Kishes katolike shqiptare ne Kosove, perkatesisht ne Dardani [1], domethene te shtetgtosh dhe te hulumtosh neper shekuj pjesen me te ndritshme, pjesen me te stuhishme te jetes sone kishtare dhe kombetare njekohesisht. Kete po e theksoj qe ne fillim per arsye se Kisha katolike shqiptare ne Kosove, si institucion i organizuar nder te paret ne Evrope, gjate shekujve ka ndikuar, kur e kur edhe ne menyre vendimtare, qe ta ruajme identitetin tone fetar, kulturor dhe kombetar. Le te perkujtojme se nga gjiri i kesaj Kishe kane dale edhe klerike e prelate te merituar kishtare, shkrimtaredhe veprimtare te medhenje qe kane luftura duke rrezikuar edhe jeten per t`u cliruar nga zgjedha e huaj (P. Budi, P. Bogdani, T. Raspasori, G. Krasniqi, Sh. Gjecovi, etj.), dhe per te ruajur identitetin fetar, kulturor dhe kombetar. Vete Hasi, Pjeter Budi, Andre, Lluke e Pjeter Bogdani, Gjon Nikolle Kazazi, Shtjefen Gjecovi, Dom Ndue Bytyci, Dr. Don Gasper Gjini dhe shume te Tjere, qe do t`i marrim ne shqyrtim ne nje kapitull te vecante, tregonse ata, si do te shprehej edhe E. Cabej [2], perfaqesojne nje lulezim te shenueshem te shkrimit e te literatures se Atdheut, pra edhe te Kosoves. Fakti qe keta nuk jane nje a dy, po perbejne nje varg burrash te pendes, na deshmon se ketu, pra edhe ne Kosove, edhe ne Shqiperi, nuk kemi te bejme me nje dukuri kulturore sporadike, por kemi te bejme me nje levizje mentore. Per keta njerez, sic eshte shprehur edhe albanologu me i madh i diteve tona, Eqrem Cabej [3], e per kohen ne te cilen jetuan, atdhe gjuhe e besim ishin nje trinom i pandare dhe ata luftuan duke rrezikuar edhe jeten, per ruajtjen e ketyre vlerave [4]. Eshte i madhe numri i atyre klerikeve dhe prelateve kishtare te Kishes katolike shqiptare te Kosoves qe nuk kane kursyer as jeten per t`i sherbyer Kishes shqiptare, per t`i sherbyer Kombit dhe kultures shqiptare ne pergjithesi. Klerike dhe prelate te Kosoves jo vetem qe perhapen fjalen e Krishtit ne shqipet, por kur e kur ata, si don Gjon Bisaku, Don shtjefen Kurti, dhe Don Luigj Gashi e ngriten e tyre te fuqishem, per te drejtat e shqiptareve, deri te Liga e Kombeve ne Gjeneve (5 maj 1930). E kontributi i Ate Lorenc Mazrekut, Don Anton Zogajt, Ate Pal Dodajt, Ate Klement Mirajt, Ate Bonaventure Gjecajt, Dom Mikel Tarabulluzi, Ate Luigj Palajt, dhe shume e shume te tjereve?
Nga gjiri i kesaj Kishe ka dale, gjitheashtu, edhe figura e ndritur shqiptare e shekullit (XX), Nena Tereze, bartese e shume mirenjohjeve dhe dekoratave, cmimit Nobel per Paqe dhe tani se fundi edhe beatifikimi i saj.
Kam theksuar edhe me pare se Dr. Dom Gasper Gjini [5], ka shkruar vepren monumentale Ipeshkvia Shkup-Prizren gjate shekujve [6]. Ne kete studim monografik, qe dalon prej tjereve nga mbareshtrimi dhe trajtimi shkencor i problemeve si dhe nga sintetizimi i te dhenave historike-arkivore-shkencore, ai ka paraqitur historine e dioqezes se Shkup-Prizrenit qe kape nje periudhe prej mbi 16 shekujve. Ndonese ky eshte studimi i pare qe ka nje vlere monumentale, per Kishen e Dradanise, perkatesisht te Kosoves ne vecanti dhe per historine kombetare ne pergjithesi, aty nuk e kemi te trajtuar edhe historine e Kishes katolike shqiptare te Kosoves te periudhes se re dhe me te re, vecmas ate te pas Koncilit te dyte te Vatikanit qe eshte poashtu e nje rendesie te vecante. Sepse edhe periudha e re dhe me e re e jetes se kesaj Kishe eshte e mbushur plot me akte heroike e sublime te martireve te Kishes, te Kombit, e te kultures shqiptare ne pergjithesi. Dhe mu per kete arsye mund te konstatojme me plote te drejte se istoria e Kosoves dhe jo vetem e Kosoves, por edhe e popullit shqiptar ne pergjithesi, mund te studiohet dhe te shkruhet ne menyre objektive dhe parimore vetem ne kontekst te Katolicizmit qe, sic thote edhe shen Pali, ai vete predikoi Ungjillin qe nga Jeruzalemi dhe rrotull deri n`Iliri [7]. Dhe ne nahi te Dardanise, perkatesisht ne Arkidioqesen e Prizrenit fene e Jezu Krishtit e ka perhapur vete Shen Matheu apostull [8]. Kete e ka pohuar edhe vete Farlati ne veprene tij te njohur “Illyricum sacrum”. Aty ai shkruan se Shen Matheu apostull e ka perhapur ne Cardani, perkatesisht ne Kosove, fene e Jezu Krishtit [9]. Qe atehere, prandaj, fillon ne nje menyre edhe istoria e Kishes katolike shqiptare edhe ne Kosove. Keto te dhena, por edhe shume te tjera qe dihen [10], na japin te drejte jo vetem mendojme, por edhe te konstatojme se Krishterimi ne Dradani, pra Kosoven e sotme (qe eshte teritor qendrore i Dardanise se dikurshme [11], eshte perhapur qe ne shekullin e pare, pas Krishtit. Mirepo jeta e kesaj Kishe ne shekujt e pare, por edhe me vone, ishte shume e veshtire dhe me plote rreziqe. Sepse ajo ishte e ndjekur, e salvuar. Per kete ka shkruar ne menyre rrenqethese edhe Shen Jeronimi, shkrimtar i shkelqyeshem me origjine shqiptare [12]. Ne Epistolae (Letrat), ai shkruan, pos te tjerash, edhe kete: “Me rrenqethet stati kure mendoj te tregoj per shkaterrimet ne kohen tone… Sa gra fisnike, sa virgjera kushtuar Zotit, sa njerez te lire dhe finike u dhunuan ne keto lufta! U moren rober ipeshkvinj, u vrane presbyter dhe rrembyes te tjere te ndryshem te kishes. U shkaterruan kishat. Prane ltereve te Krishtit u vendosen si ne grazhd kuajt. Kockat e martireve u nxoren nga varret. Kudo zi, kudo ofshe dhe hija e madhe e vdekjes…” [13].
Ndonese bene jete te veshtire, jete martire, Kisha katolike shqiptare ne Kosove ishte e themeluar, e rregulluar dhe e organizuar mire, madje mjaft mire [14]. Ne kontekst me kete duhet te permendim edhe vitin 325, kur Konstatini i Madh, i nxitur nga vete Papa Liberi, thirri Koncilin e Nicese, ku moren pjese, pervec delegateve te Papes se Romes, edhe perfaqesuesit e Kishes se Dardanise (Kosoves). Dhe ne mesin e nenshkrimeve te delegateve te Papes, ghasim edhe nenshkrimin e ipshkvit te Dardanise “Dacus Dardaniae” [15]. Vete fakti se ne Koncilin e Nicese Dak Dardani merr pjese si metropolit i tere provinces, bashke me sufragane, si dhe menyra e nenshkrimit te tij ne krahasim me metropolitet e tjere [16], deshmon se territori kishtar dhe bashk me kete edhe kierarkia kishtare e Dradanise, ka qene themeluar edhe e rregulluar me heret sikur edhe ne viset tjera. Keshtu ka deshmuar, me nje varg argumentesh te pamohueshem, edhe studiuesi i rrale, Dr. Dom Gasper Gjini [17].
Me kohe ne Dardani eshte rritur edhe numri i dioqezave. Per kete deshmon nje numer i madhe i dokumenteve kishtare [18]. Dhe kjo tregon se jeta fetare ne Dardani (Kosove) po gufante. Mirepo mbi rregullimin e mbrendshem te Kishes dardane jane ruajtur shume pak lajme nga shek. V. Ne kontekst me kete vlen te permendim edhe leterkembimet midis ipeshkvijve te Dradanise dhe Papes te Romes. Keshtu, per shembull, Papa Gelaziu, me 493, i drejton nje leter te posacme nje ipeshkvi te Dardanise, me c`rast e inkujaron qe te qendroje edhe me tej ne fene e vertete [19]. Nderkaq me 494 ipeshkvinjt e Dardanise i paten drejtuar nje leter Papes, Gelaziu, duke i premtuar se do te qendrojne konsekuente ne fene e vertete te Jezu Krishtit [20]. Edhe Papa, Simah, permes le trave te veta, qe kane gjitheashtu karakter institucional, inkurajonte, pos tjereve, edhe prelatet kishtare dhe mbare klerin e Dardanise per te qendruar besnike ndaj Kishes se Romes [21].
Nga keto leterkembime midis Papes dhe ipeshkvinjve te Dardanise, leterkembime keto qe kane karakter baritor-institucional e kishtar, mesojme se Kisha e Dardanise (Kosoves) ishte mire e organizuar dhe se ajo qendronte konsekuente dhe besnike, n`ato kohe herezishe te shumta, ndaj Kishes se Romes.
Historia e Kishes katolike shqiptare ne Kosove mund te veshtrohet, te studiohet vetem ne kontekst me ipshkvin e Scupit te lashte, te Justinianes se Pare (Justiana prima). Por vetem edhe ne kontekst me ipeshkvine e Shkup-Prizrenit, perkatesisht te Prizrenit. Ne kuader te ketyre dy dioqezave qe ndonjehere kishin perjetuar bashkimin personal ose kur e kur, per shkak te rrethanave politike, ishin “shuar” ose ishin riperterire, kishte qene e organizuar jeta kishtare ne keto hapesira. Dhe kontinuiteti kishtaro-administrativ i tyre nuk mund te kontestohet [22], ndonese pas termetit katastrofal te vitit 518 ne dokumentat kishtare nuk hasim ne lajme as per kishen as per ipeshvijt e qytetit te Scupit dhe te mbare Dradanise. Mirepo jeta kishtare vazhdon ne nje qender tjeter, ne Justiniana prima [23]. Dhe pse jo, kur dihet me saktesi se Justiniani (527-565) e ndertoi Justinianen e pare dhe e ngriti ate ne aspektin kishtar ne rang te argjipeshkvise dhe te mitopolise me te gjitha prerogativat. Ne fakt te gjithe njohesit e mire te kesaj problematike pajtohen njezeri se Justiniana prima eshte trashigimtare e ipeshkvise se Shkupit te lashte [24] qe qendroi besnike ndaj Papatin te Romes. Per kete unitet me Papatin e Romes deshmojne edhe Novellat X dhe CXXXI te Justinianit.
Mirepo edhe Justiniana Prima, per shkak te dyndjeve te panderprera te popujve te ndryshem barbare dhe te sllaveve, nuk do te qendroje gjate. Dhe per here te fundit, me sa dihet deri me sot ajo permendet ne aktet kishtare ne vitin 602, kur Gjonin, argjipeshkvin e saj, perpiqet ta nderroje perandori Maurik (582-602). Kunder deshires autokratike te ketij perandori ishte angazhuar vete Papa i Romes, Gerguri i Madh. Kjo shihet qarte edhe nga korrespodenca e Papes, Gergurit te Madh, letrat e te cilit ishin adresura per Gjonin, argjipeshkvin e permendur, i cili, perkunder kundershtimit te perandorit Maurik, mbetet drejtues shpirteror i ketyre visive. Ky eshte njeherit edhe ipeshkvi i fundit qe permendet si argjipeshke i Justinianes se Pare [25].
Dhe n`ate kohe, pas vitit 602, per Kishen katolike shqiptare te Dradanise (Kosoves), fillon nje kohe e veshtire, nje periudhe qe eshte quajtur me te drejte koha e erret [26], ndonese ne Koneilin e VII ekumenik, qe eshte mbajtur ne Nice me 787, marrin pjese, pos te tjereve, edhe ipeshkvinjt e Drdanise [27]. Dhe ky fakt deshmon se, ndonese ne kushte te veshtira, jeta kishtare ne keto hapesira ishte e organizuar mire, ndersa jeta pastorale i pershtatej kohes.
Sa i perket dioqezes se Shkupit, ajo permendet ne mbarim te shekullit te IX. Ne nje dokument te shkruar ne gjuhen greke ne mesin e dioqezave te ndryshme permendet edhe selia e ipeshkvise se Shkupit, kurse ne fillim te shek. VIII e njohim emrin e nje ipeshkvie te saj. Ne fakt ky eshte njefare Marinus “episcopus… indignus sanctissmae Dei Genitricis de Scopia” (ipeshkev… i padenje i Shenjterueshmes Hylindese ne Shkup). Keshtu ai nenshkruhej ne letren e derguar Papes Inocentit III, 1204 [28]. Mirepo ky vit nuk mund te merret si “terminus post quem” i fillimit te kesaj dioqeze [29]. Nderkaq nga korrespondenca e Papes Inocentit III (1198-1216) mesojme mjaft per hierarkine kishtare te treves dardane [30]. Pervee dy arqipeshkvive, permenden ne keto letra edhe pese ipeshkvij sufragane si: Scopiensis (Shkupit), Nissiensis (I Nishit), Prisdiensisi (Prisrenensis, Prizrenit, Pristinensis –Prishtines I.A.) [31].
vazhdon-->
Krijoni Kontakt