Ortodoksia dhe Ekumenizmi: Zhvillimi i Ortodoksisë

[eVerteta]

Ajo që transmetojnë shkrimet e Simeonit per Frymen e Shenjtë dhe driten hyjnore eshte mbi te gjitha sensi i freskisë, enthuziazmit dhe zbulimit. Me insistimin e tij per dominimin nga përvoja personale ai tregon se sa e padrejtë është të harrosh teologjinë e vonshme bizantine si formalizëm të thjeshtë, të xhveshur nga origjinaliteti. I njëjti dinamizëm dhe i njejti apel për përvoje personale jane evidente gjatë shekullit të katermbëdhjetë në figurën tonë të dytë dominante, Shën Grigorin Palamas, teologu kryesor në debatin hesychast. Hesychast është ai që ndjek hesychia, një qetësi ose heshtje e zemrës, veçanrisht nëpërmjet Lutjes tek Jezusi. Kjo është një lutje e shkurtër, që përsëritet vazhdimisht zakonisht në formën “Lordi Jezu Krisht, Biri i Zotit, ki mëshirë për mua’. Nëpërmjet pjesëmarrjes së brëndshme dhe përsëritjes së kësaj lutje, disa herë të shoqëruar me një teknike fizike që përfshin kontrollin e frymëmarrjes, hezikastet e Malit Athos besonin se ata arrinin vizionin e dritës hyjnore dhe në këtë mënyrë bashkimin me Zotin.
Një filozof Platonist në Konstandinapol, Barlaam Kalabrezi, me origjinë nga Italia e Jugut, ndërmori një sulm të hapur ndaj pikpamjes për hesychast. Duke nënvizuar origjinën hyjnore dhe të panjohurën, ai i përmbahej pikpamjes se ishte e mundur të arrihej një vizion direkt i Zotit, ballë për ballë, vetëm në jetën e ardhme. Ai e konsideronte dritën e parë nga murgjit gjatë lutjes së ishte thjesht e krijuar dhe mohonte teknikën e tyre fizike si një supersticion gros. Palamas, që vetë ishte murg i Athosit, erdhi ne mbrojtje te shokeve te tij hesychasts. Ai insistonte ashtu sikurse kish bere edhe Simeon, në mundesinë e një përvoje direkte, te pandërmjetme të Zotit , jo vetëm në kohën e ardhme, por këtu dhe tani. Kur eskatologjia e Barlaamit ishte futuriste, ajo e Palamas u realizua ose më ekzaktësisht, u inagurua.
Palamas besonte, po me të njëjtën bindje si Barlaami, në fuqinë mbinjerëzore dhe misterin e Zotit. Por në atë kohë Palamas shkoi edhe një hap më tej. Duke shfrytëzuar një dallim që gjeti te Etërit e hershëm grekë si Basil i Caesareas, megjithëse nuk u përdor sistematikisht nga Simeon, ai bëri dallimin midis esencës dhe energjive te Zotit. Ndërsa Zoti në esencën e tij mbetet krejtësisht i panjohur për njerëzit, si në këtë botë ashtu edhe në qiell, energjitë e tij – që janë vetë Zoti në veprim – na vijnë ne dhe shenjtorët marrin pjesë në to me mëshirë nëpërmjet një bashkimi të dashurisë. Sipas Palamas drita që mbajnë murgjit në lutje nuk është dritë fizike e shqisave megjithëse ajo mund të shihet nga sytë e trupit. Ajo është energjia e pakrijuar e Zotit, e njejta dritë që lëshonte Krishti mbi Malin Tabor në Transfigurim dhe që do të ndricojë gjithashtu prej tij në ardhjen e dytë në lavdi në ditën e fundit. Kështu kuptimi nga ana e tij për dritën hyjnore është kryesisht i njejtë me të Simeonit megjithëse Simeon nuk deklaronte me të njejtën qartësi se ajo është vizioni i energjisë së Zotit, jo esenca e tij. Palamas nuk i kushtoi rëndësi të madhe teknikës fizike të hesychasts por e mbrojti atë nga pikpamja teologjike. Duke zhvilluar një antropologji holistike ai argumentoi se trupi është krijuar për tu ndarë me shpirtin në lutje ashtu sikurse mund të ndajë vizionin e dritës hyjnore.
Mësimi i Palamites për energjinë e Zotit dhe dritën hyjnore u konfirmua në të tre këshillat ne Konstandinapol (1341,1347, 1351). Në të tërë këtë, Palamas interesohej të mbronte ashtu siç ishte përpjekur të bënte edhe Simeoni, si tjetërsinë ashtu edhe afersinë me Zotin. Në mënyrë dialektike ai shkruante për Zotin: “Ai është ekzistues dhe jo ekzistues, ai eshte kudo dhe askund; ai ka shumë emra dhe nuk mund ti vihet emër; ai është gjithnjë në lëvizje dhe është i palëvizshëm; dhe me një fjalë, ai është gjithçka dhe asgjë. Zoti është mister, që tejkalon çdo realitet dhe njohuri dhe prapë Zoti është në brendësi të qënies tonë, më afër nesh se sa vetë zemra jone. Ai është i panjohur, megjithatë ne ndeshemi ballë për ballë me të. Dallimi që Palamite bën midis esencës dhe energjisë është keqkuptuar nga shumë teologë perendimorë që shohin tek ai një kërcënim për unitetin dhe thjeshtësinë e Zotit. Megjithatë thelbësore është fakti se Palamas po bën që pika e padiskutueshme e pranuar nga mistikët si ne Lindje dhe në perëndim, është fakti se Zoti është i mbinatyrshëm dhe ekzistues, krejtësisht përtej të kuptuarit tonë dhe direkt i lidhur me ne nëpërmjet dashurisë se tij.
Simeon dhe Palamas janë të dy eksponentë të tendencës negative dhe ‘apofatike’ që kërkon të mbrojë misterin e Zotit, fshehtësinë dhe pakuptueshmërinë e tij. Teologjia e etërve të kishës kristiane duket e pakuptueshme për lexuesin modern, abstrakte, jashtëzakonisht spekulative. Por në të mirën e saj ajo gjithnje ka lejuar, si bëri Simeon dhe Palamas, dimensionin e Zotit si mister. Hyjnorja mund të provohet në dashuri, por jo e përcaktuar në fjalë. ‘Lerini gjërat tabu të nderohen me heshtje’, tha Shën Basili; ashtu sikurse ka thënë edhe Shën Isaku i Sirisë ‘Heshtja është misteri i kohës që do të vi’. Si shkrimtarë shumë produktivë, te dy Shën Simeoni dhe Shën Grigori Palamas do te kishin rënë dakord.