Të shkruash për historinë e Shqipërisë është si të shkruash për histori globale.

[ClaY_MorE]

Intervista/ Prof. Bernd Fischer, historian, albanolog, një prej emrave më të nderuar të dijes shqiptare, rrëfen historinë e Shqipërisë

Pjesa e parë


Emri i prof. Bernd Fischer, një prej studiuesve më autoritarë të historisë së Shqipërisë në shekullin e 20-të, është i mirënjohur në mjediset shqiptare. Ka të paktën tri dekada që merret me certifikimin e kësaj historie. Autor i dy studimeve monografike, për dy prej periudhave më të ndërlikuara të historisë shqiptare: "Mbreti Zog dhe përpjekjet e Shqipërisë për stabilitet" - "King Zog and the Struggle for Stability in Albania"; e "Shqipëria gjatë Luftës: 1939-1944" - "Albania at War, 1939-1945"; si dhe i një numri shumë të madh artikujsh, trajtesash dhe kumtimesh shkencore, prof. Bernd Fischer është sot një prej fytyrave qendrore jo vetëm të shkencës së historisë, por edhe i dijes shqiptare në përgjithësi të zhvilluar jashtë vendit.

I formuar fillimisht si studiues i historisë ballkanase, prof. Bernd Fischer do të tërhiqej shumë shpejt prej botës shqiptare, e cila, siç shprehet ai vetë, gjatë 30 vjetëve, i ka dhënë kënaqësi dhe trishtim. Trishtim, sepse e tillë është historia e Shqipërisë, madje e të gjithë Ballkanit. Ndonëse ai nuk ia lejon vetes përfshirjen emocionalisht në gjykimin e së shkuarës shqiptare dhe projektimin e historisë, sepse e vërteta është e paanshme, këto dy gjendje nuk i janë ndarë së brendshmi gjatë gjithë kërkimeve. Ai thotë se e quan veten një mik të madh të Shqipërisë, por edhe sikur të mos e pohonte shprehimisht këtë, mjafton si dëshmia më e madhe fakti që ai kënaqet e trishtohet bashkë me ndriçimin dhe marrëzitë e historisë sonë.

Prof. Bernd Fischer ishte një nga ata dijetarë të fismë të shkencës albanologjike, që iu përgjigj ftesës për të marrë pjesë në konferencën "Shqipëri 1933-1944: dinjiteti i njeriut" ("Albanie 1933-1944: l‘honneur de l‘home", që u zhvillua në Palais de Luxembourg në Paris më 27 janar 2008, në nderim të rolit të popullit e të autoriteteve shqiptare, që shpëtuan disa mijëra hebrenj gjatë Luftës së Dytë Botërore. Pikërisht gjatë zhvillimit të kësaj konference pata rastin të takoj prof. Bernd Fischer-in dhe t‘i kërkoj të kishte mirësinë t‘u përgjigjej disa pyetjeve me interes për publikun shqiptar, që kanë marrë tashmë përgjigje në bashkëbisedimin që botohet sot. Prof. Bernd Fischer, edhe gjatë kësaj konference, evokoi tolerancën e shqiptarëve, të cilën ai e sheh të vërtetuar një herë e mirë me sjelljen ndaj hebrenjve. Ai theksoi gjithashtu se hapja e arkivave dhe zbulimi i burimeve të reja ka bërë të nevojshme që të rivlerësohet pozitivisht roli i modelit Shqipëri në lidhje me këtë sjellje. Ndër të tjera, ai bëri thirrje që vëmendja e studiuesve të drejtohet edhe tek arkivat familjarë e vetjakë, si arkivat e ish-familjes mbretërore, për të cilën ai ruan një nderim aristokratik; po edhe kujtimet e njerëzve që kanë mbajtur në familjet e veta hebrenj dhe të hebrenjve që kanë mbijetuar në Shqipëri. Por në lidhje me këtë çështje prof. Bernd Fischer ka premtuar të zhvillojë një bashkëbisedim të posaçëm për lexuesin shqiptar në muajt e pritshëm. Në këtë bashkëbisedim të parë ai shpjegon imtësisht se si erdhi vëmendja e tij deri te historia e Shqipërisë, si i ka përballuar vështirësitë e kufizimet e kohës (pamundësia për të prekur burimet shqiptare, ideologjizimi i historiografisë komuniste), si i vlerëson vendin dhe rolin e protagonistëve të historisë sonë (ish-mbreti Zog, mbretëresha Geraldinë, E. Hoxha), ç‘ishte Lufta Antifashiste në Shqipëri, a ka ekzistuar vërtet një "bashkim personal" i Shqipërisë me Romën fashiste dhe një "neutralitet relativ" i saj në kohën e Reich-ut, pse dështuan nacionalistët dhe ia lehtësuan rrugën e rritjes politike E. Hoxhës, kur klasa politike e periudhës së luftës filloi të mendonte për pushtetin dhe jo për çlirimin dhe shumë anë të tjera. Por bie në sy gjithashtu etika shkencore e një studiuesi të edukuar, për të cilin ata që e formuan mbeten gjithnjë "udhëheqës shkencorë"; shqiptimi i parimeve metodologjike të rrepta që e kufizojnë shumë shkallën e gabueshmërisë të historianit; ndjeshmëria njerëzore ndaj ngjarjeve, zhvillimeve dhe njerëzve shqiptarë. Është pak t‘i thuash "mirënjohje dhe faleminderit" prof. Bernd Fischer! Lexuesi vetë le të shtojë!



Prof. Fischer, emri juaj është një prej referencave themelore të historiografisë së re shqiptare. Mund të thuhet se është një emër i papërjashtuar, si për ata që mendojnë se historia e re e Shqipërisë duhet të revizionohet, të rivlerësohet, apo të rishkruhet; ashtu dhe për ata që mendojnë se kjo histori duhet prekur me shumë kujdes. Kur ju vendosët t‘i kushtoheshit historisë së shtetit shqiptar, një shteti të vogël, të ri, me shumë ngatërresa historike, pa qëndrueshmëri të gjatë politike, mendonit se do ta zinit kaq shpejt këtë vend që Ju përshkrova?


Faleminderit shumë për këto përshkrime tuajat kaq të sjellshme. Është, pa dyshim, qëllimi i të gjithë historianëve, që puna e tyre të shërbejë si kontribut për diskutime frytdhënëse dhe sinqerisht jam shumë i kënaqur që ka njerëz që mendojnë se librat e mi e kanë luajtur këtë rol. Sepse po ashtu dhe unë e kam bazuar punën time mbi përpjekjet dhe kërkimet që të tjerët kanë bërë para meje. Më mban një shpresë e zjarrtë që historianët më të rinj do të ndjekin pikërisht këtë udhë, të mbështeten atje ku ne, si gjeneratë më e vjetër, kemi arritur.


Për një kohë të gjatë, pikëpamja atlantike për historinë e re të Shqipërisë është shprehur përmes studiuesve shqiptaro-amerikanë, si prof. Stavro Skëndi, prof. Nikolla Pano dhe të tjerë. Tani mendimin historiografik amerikan e britanik për Shqipërinë e sundojnë emra të tjerë, si prof. B. Fischer, prof. Noel Malcolm. E kishit menduar qysh në krye se duke u marrë me historinë e shtetit shqiptar do të arrinit të dominonit mbi mendimin kërkimor-shkencor tradicional brenda dhe jashtë Shqipërisë, përfshirë kolegët shqiptaro-amerikanë?


Përsëri faleminderit shumë nga ju. Jam shumë i kënaqur që emri im përmendet në mjedise të elitës së historianëve shqiptarë. Kam pasur kënaqësinë të njoh të gjithë ata historianë, emrat e të cilëve ju më përmendni. Dhe për shumë prej tyre dikur kam diskutuar me miqtë e mi. Kam lexuar shumë nga punët e tyre dhe akoma mbështetem në mjaft prej tyre, sepse më vlejnë si referenca ndihmëse për të më lehtësuar si t‘i kuptoj disa nga problemet kyçe të historisë, kulturës dhe çështjeve bashkëkohore shqiptare. Mund të them se edhe unë kam kontribuar, sido që shumë pak, në punën e tyre. Dhe kështu, si grup, kemi dhënë një shembull të mirë pune për brezat që vijnë. Gjithmonë kam besuar se nuk ka asnjëherë një histori të plotë për një çështje - sepse historia i nënshtrohet një procesi të përhershëm rihetimi. Nga ana tjetër, burimet e reja që dalin - arkivat, ditarët dhe letrat personale, kujtimet, p.sh. - marrin vlerë që interpretime të veçanta të procesit historik të rivërtetohen dhe të përmirësohen. Është përgjegjësi e çdo brezi historianësh të luftojë për të përmirësuar punën e udhëheqësve të tyre. Dhe për këta, që unë po i quaj "udhëheqës"; për historianët e brezit të afirmuar, ky proces duhet të konsiderohet një gjë krejt normale, si një haraç që një student duhet t‘i paguajë studiuesit më të vjetër.


Cila ka qenë ngasja juaj e parë për t‘u marrë me historinë e Shqipërisë? Ishte një prirje e brendshme e juaja apo një detyrë shkencore që jua ngarkuan? A jeni i kënaqur me rrugën që keni zgjedhur?


Unë u shtyva të studioj historinë e Shqipërisë fillimisht si rezultat i influencës që pati tek unë udhëheqësi im, Dimitrije Djordjević, në Universitetin e Kalifornisë, ku unë mbrojtja gradën shkencore doktor (Ph. D.). Prof. Djordjević është një nga akademikët më elitarë të botës së sotme. Ai është marrë kryesisht me historinë europiane dhe ballkanike të fundit të shekullit të 19-të. Prof. Djordjević ishte udhëheqësi im i parë, ishte njeriu që zgjoi interesin tim për historinë e Ballkanit dhe më gjerë. Unë i kushtoj atij akoma më shumë, veçanërisht nxitjen e interesave të mia shkencore për Shqipërinë. Kur unë fillova për herë të parë kërkimet për problemet historike shqiptare, ende isha një student. Interesi im për këtë dije nga koha në kohë rritej, dhe ashtu ende vazhdon të rritet. Ashtu sikurse e dëshmuan edhe ngjarjet e javëve të fundit, shqiptarët kanë një rëndësi madhore dhe janë një faktor kritik për stabilitetin e rajonit të Ballkanit dhe të Europës si një e tërë. Nëse duam të kuptojmë rolin e tyre, është shumë thelbësore të kuptosh në fillim historinë e tyre. Unë sigurisht nuk jam penduar asnjëherë për këtë zgjedhje që kam bërë dhe vazhdoj të jem i tërhequr pas historisë së vendeve të Ballkanit Perëndimor në përgjithësi dhe pas hapësirës historike shqiptare në përgjithësi.


Të merresh me historinë e Shqipërisë është një kënaqësi apo një telash?


Natyrisht e para është kënaqësia. Por njëherësh ndien trishtim kur merresh me të tilla çështje. Në fakt, gjithë historia shqiptare nuk bën përjashtim nga ky rregull. Kënaqësia dhe trishtimi nuk mund të ndahen. Kur fillova të punoj për herë të parë për librin tim mbi Mbretin Zog - kjo ndodhi në fund të viteve 1970 - problemi më i madh për mua ishte thjesht gjetja e burimeve. Shqipëria ishte e mbyllur për historianët perëndimorë. Historia e saj ishte shkruar e hartuar nga historianë të një sistemi tjetër, të sistemit komunist. Si e tillë, ajo ishte shumë e politizuar. Kështu që ishte shumë pak, krejt e pamjaftueshme, për t‘u mbështetur në të tilla burime. E vetmja zgjidhje ime ishte të kaloja muaj e muaj të tërë në arkivat e Uashingtonit, Londrës, Romës, Gjermanisë dhe kudo ku kish materiale për këtë vend të vogël të Ballkanit, që në fakt ishin me shumicë. Ishte pak a shumë sikur të bëje një punë investigimi historik jo në shkallë kombëtare, për një popull, por në shkallë globale. Kalova shumë kohë duke u marrë me këto kërkime, të vështira, por të kënaqshme dhe të çmueshme. Puna me arkivat më mësoi se që të shkruash historinë e Shqipërisë nuk ishte një gjë që mund ta mbarosh brenda pak kohësh - një mësim, mendoj, që të gjithë historianët duhet ta dinë.


Përveç epërsisë metodologjike (që lidhet me lirinë shkencore në SHBA) ndaj studiuesve shqiptarë (që ishin të detyruar të respektonin një paradigmë kërkimore politike-shtetërore); si dhe epërsisë që lidhet me burimet (arkivat amerikane dhe britanike kanë qenë për një kohë të gjatë të pashfrytëzueshëm për studiuesit nga Tirana), ku mendoni se qëndron çelësi i suksesit tuaj?


Unë besoj se një përgatitje e kujdesshme profesionale është çelësi i suksesit për të shkruar drejt e saktë histori, them histori të mirë dhe të vërtetë. Përveç shumë formimesh të tjera, përgatitja ime përfshinte mprehjen e zotësisë së një vëzhgimi të vlefshëm si të gjesh burime dhe - më e rëndësishmja, si t‘i klasifikosh ato, duke i ndarë e grupuar: kur burimet e reja e justifikojnë (e vërtetojnë) një përfundim të mëparshëm si të saktë dhe kur kërkuesi, mbështetur në këto burime, mund vetëm të diskutojë interpretimet e ndryshme, pa arritur një konkluzion. Puna më mësoi të shkruaj me lexuesin kritik gjithnjë në mendje, që në një formë më të thjeshtë për mua do të thotë ta tregosh një histori. Edhe udhëheqësit e mi shkencorë në Universitetin e Kalifornisë ma kishin bërë të qartë, jo njëherë, por sërish e sërish, që historia e Ballkanit ka fytyrën e saj unike, të pangjashme, dhe e vetmja mënyrë për t‘u marrë seriozisht me të është të jesh në mënyrë skrupuloze objektiv. Ndryshimet mes një qëndrimi dhe një opinioni janë sigurisht të shëndetshme në kushtet e të shkruarit të historisë, por unë besoj se më e rëndësishme është që të studiuesi të ndalet përballë sofistikimeve që e cenojnë disiplinën si të vërtetë dhe të shkruajë pa ideologjizma. Vetëm kjo do të mund ta sillte profesionalizmin. Në historinë e Ballkanit ka të vërteta kritike, dhe, si çdo e vërtetë që dhemb, do të ketë vështirësi në publikimin e saj për një numër të madh zërash të përfshirë në fabrikimin e një të vërtete të paqenë që është ngulitur. Por kjo është një punë e domosdoshme, sepse sjell si përfundim dhënien fund të abuzimeve, rrit mundësinë për të qenë më shumë objektiv dhe krijon luksin për të qenë më pak i dominuar nga politikanët dhe nacionalizmat shovinistë.


Në studimet tuaja, me gjithë objektivizmin e admirueshëm, nuk është shumë e vështirë për t‘u vërejtur një ndjenjë vetjake vlerësimi për ish-mbretin Zog, për pragmatizmin e tij politik, për dinakërinë po të doni të shprehemi më drejtpërdrejt; për ruajtjen e ekuilibrave të brendshme midis grupimeve politike, ideologjike, fetare, krahinore; po aq sa dhe të ekuilibrave të jashtme (midis Apenineve dhe Ballkaneve, midis Romës e Beogradit, midis Britanisë dhe Turqisë, midis rusëve të bardhë e hebrenjve). Cili do të ishte portreti i ish-mbretit Zog prej jush jashtë rreptësisë së shkencëtarit?


Përveç faktit që periudha e Zogut ishte jo aq e gjatë sa periudha e tranzicionit, në të cilën Shqipëria gjendej e gjendet, unë besoj më ka shtyrë tek kjo ndjesi vlerësimi, fakti që, sipas mendimit tim, ai do të mbetet një nga figurat më të rëndësishme në historinë e Shqipërisë. Në historinë e jetës dhe të veprimtarisë së Mbretit Zog, si e vërejta unë, kish natyrisht shumë gabime, duke përfshirë një paaftësi për të kuptuar politikat e ekonomisë moderne, dhe një paaftësi serioze për të nënvlerësuar gjërat e vogla, deri tek fakti i korruptimit të këshilltarëve të tij aq gjatë, sa ata pushuan së qeni të tillë, duke u bërë njëkohësisht të dëmshëm për të, për Zogun dhe vetë Shqipërinë. Por Zogu u përpoq shumë, përgatiti themelimin e shtetit modern shqiptar, dhe në të njëjtën kohë mund të thuhet se gjithashtu përgatiti themelimin e nacionalizmit modern shqiptar, duke e lehtësuar misionin e pasardhësve shtetarë të tij. Ndërkohë, nuk ka asnjë dyshim që ai mund të kishte bërë më shumë, por pa harruar se çfarë ai bëri është një kontribut shumë i rëndësishëm për Shqipërinë.



© Gazeta Shqip

[ClaY_MorE]

Pjesa e dytë


Ju keni përmendur se keni njohur personalisht mbretëreshën Geraldinë, një mbretëreshë fatkeqe, që jetoi më pak se një vit në vendin ku krijoi familjen dhe e la Shqipërinë vetëm një ditë pasi kishte lindur princin trashëgimtar. Shqiptarët, historianë e jo historianë, politikanë e jo politikanë, janë gati të kacafyten po të hapet diskutimi për meritat/tradhtinë e ish-mbretit Zog, por ndërkaq ekziston një konsensus i heshtur i të njëjtëve për të mos thënë asnjë fjalë të keqe për mbretëreshën Geraldinë. Në fakt, edhe mbretëresha kurrë nuk e përgojoi atdheun e kurorës, edhe në ditët më të zeza. Paraprakisht dua t‘ju kujtoj se përgojimit, ironisë dhe përqeshjes nuk i kanë shpëtuar as "motrat princesha", të cilat patën marrë role të ngjashme mbrojtëse si muzat në Greqinë antike. Si e shpjegoni këtë "pakt" të shqiptarëve me mbretëreshën Geraldinë për të mos e përgojuar njëri-tjetrin? Si mund ta përshkruanit portretin e mbretëreshës Geraldinë prej njohjes suaj të drejtpërdrejtë dhe prej asaj përmes burimeve?



Unë kam pasur kënaqësinë e madhe të ftohem nga mbretëresha Geraldinë për ta vizituar atë në Spanjë më 1981. Atje kalova rreth një javë me të. Unë ende i kujtoj thellësisht orët e shumta që kam kaluar pranë saj, në vilën e saj në plazh, ku ajo qëndronte duke shijuar Detin Mesdhe. Arrita të regjistroj disa bashkëbisedime me të. Më pas arrita të planifikoja dhe të realizoj një kopje të këtyre regjistrimeve, të cilën ia kam dërguar z. Aurel Plasari për Bibliotekën Kombëtare. Mbretëresha Geraldinë ishte shumë inteligjente, e dashur dhe e sjellshme; ajo ishte dhe një zonjë shtëpie e mrekullueshme. Megjithëse kishte kaluar aq pak kohë në Shqipëri, vetëm një vit, dhe e kish lënë atë qysh prej 40 vjetësh, ajo fliste për të dhe shqiptarët me një entuziazëm dhe dashuri të madhe. Ajo e donte Shqipërinë dhe s‘kish gjë tjetër veç fjalëve pozitive që të thoshte për të - jam shumë i kënaqur që Shqipëria i është kthyer sërish figurës së saj me respektin dhe dinjitetin që i takon. Kujtoj se ajo ishte veçanërisht e interesuar për potencialin turistik të saj dhe shpresonte që Shqipëria shpejt do të bëhej një parajsë për vizitorët. Pikëpamja e saj për burrin e saj Mbret, sigurisht, deri-diku ishte ideale, vetëm se kjo gjë mund të pritej prej saj. Edhe sot e kësaj dite, me arkivin e saj familjar të mrekullueshëm, ajo ma pasuron punën time studimore. Burimet që kam marrë nga arkivi i familjes mbretërore janë aq të vlefshme për librin tim. Janë burime që më lejojnë mua si studiues të merrem jo vetëm me politikën e Mbretit Zog, por edhe me anën njerëzore të familjes së tij, që është pjesë e pandashme e historisë. Mbretëresha është, në një mënyrë, një figurë tragjike, që e ka kaluar pjesën më të madhe të jetës së saj duke u endur nga një vend në tjetrin. Por, ju e dini, ajo kurrë nuk u pendua për fatin që pati. Ajo e konsideroi jetën e saj si një përrallë të bukur. Ajo mund të mendohet si një princeshë që u martua me një Mbret të bukur në një tokë të largët tepër ekzotike. Është një mëkat i madh që ajo nuk jetoi dot më gjatë - për mendimin tim ajo do të ishte bërë një ambasadore e mrekullueshme për Shqipërinë.


Ju keni botuar një studim monografik për historinë e Shqipërisë gjatë periudhës së Anschlus-it me Italinë. Cili është përfundimi juaj, prej kërkimeve: deri në ç‘shkallë ka pasur kolaboracionizëm në Shqipëri me fuqitë e boshtit nazifashist? A ka ekzistuar vërtet një "bashkim personal" i Shqipërisë me Italinë dhe një "neutralitet relativ" i saj me Reich-un e tretë?


Ka shumë njerëz që kanë luftuar. Disa prej tyre mund të kenë bërë shumë dhe disa të tjerë që mund të kenë bërë zgjidhje të varfra. Shumica e shqiptarëve, ashtu si dhe shumica njerëzve në të gjitha vendet e okupuara gjatë luftës në Europë, thjesht shpresuan të mbijetojnë dhe të mbrojnë familjet e tyre. Por, në një aspekt, shqiptarët mund të jenë vërtetësisht krenarë - trajtimi që u bënë ata hebrenjve. Toleranca fetare në kohën tonë është vështruar e vështrohet me të drejtë shumë shpesh e kushtëzuar me trajtimin që iu bë hebrenjve gjatë luftës. Ndërkohë, vende të tjera në Ballkan - dhe në pjesën tjetër të Europës - institucionalizuan diskriminimin dhe morën pjesë, qoftë edhe pasivisht ose në mënyrë entuziaste në një nga krimet më të mëdha kundër njerëzimit, siç ishte ai ndaj hebrenjve. Shqiptarët, shpesh duke e ditur mirë edhe rrezikun vetjak, u hapën dyert e vendit të tyre dhe madje edhe shtëpitë, jo vetëm hebrenjve që ishin në Shqipëri, por edhe hebrenjve nga vende të tjera. Asgjë nuk flet më shumë se sa kjo për shpirtin fisnik të popullit shqiptar. Unë mendoj se pak shqiptarë e panë veten pjesë të një bashkimi të vërtetë me italianët ose qoftë edhe të kenë ndjerë ndonjë farë neutraliteti relativ nën regjimin nazist. Regjimi kukull nën nazistët gjermanë u përpoq të përdorte konceptin e një neutraliteti relativ, më shumë për të parandaluar sulmet ajrore të aleatëve, si një rrugë për të reduktuar vuajtjet e popullit. Por kjo rrugë e këto përpjekje rezultuan krejtësisht të pasuksesshme. Shqipëria rezultoi një vend i pushtuar, një vend që, në shumë mënyra, ndoqi të njëjtin fat të modelit të pushtimit kudo në Europë - me disa përjashtime. Niveli i dhunës, për shembull, qe pak më i ulët se në vendet e tjera të pushtuara. Niveli i mbrojtjes së refugjatëve, sidomos të atyre hebrenj, ishte shumë herë më i lartë. Këto mund të quhen "përjashtime".


A ka pasur luftë civile në Shqipëri?


Mendoj se ka pasur vërtet njëfarë lufte civile në Shqipëri, megjithëse e një natyre të kufizuar. Që prej vitit 1943 ishte e qartë se forcat e boshtit nazifashist do ta humbnin luftën. Dhe që nga kjo pikë, nga ky çast, ç‘do të vendosej pas luftës u bë shqetësimi kryesor. Kishte shumë pikëpamje, nga më të ndryshmet. Shqetësimi ishte i lidhur me pyetjen se ç‘rrugë do të merrte Shqipëria e pasluftës. Partizanët i luajtën kartërat e tyre me më shumë zgjuarsi, sepse ata kishin rezistuar qysh nga fillimi i luftës, me qëllimin e vetëm që të dominonin sapo nazistët të iknin. Por do të shtoja në formën e një sugjerimi se, në mënyrën si historiografia socialiste e ka paraqitur luftën, sikur të gjithë ata që ishin kundër apo dhe i luftuan partizanët ishin tradhtarë - dhe kjo do të thotë se nuk ka pasur luftë civile - është në fakt, sipas meje, një interpretim jo korrekt. Është një qëndrim politik dhe që nuk pajtohet me të vërtetën historike.


A ishte E. Hoxha një fenomen i pashmangshëm?


Unë gjithmonë i jam larguar konceptit të parashikimit historik. Nuk mendoj se Hoxha ishte i pashmangshëm. Unë besoj se ngritja e tij drejt pushtetit mund të shpjegohet nga një anë me një kombinim të një politike specifike, të qëllimshme ose jo; me zhvillimin e rrethanave specifike; si dhe me aftësitë personale të një numri individësh. Nëse do të më pyesnit se cili është më i rëndësishëm, midis këtyre faktorëve, mund të them se politika naziste gjermane ishte ndoshta një nga elementët më thelbësorë për rritjen politike të Hoxhës. Politika gjermane është kryesisht përgjegjëse për faktin se ato grupe që u rezistuan partizanëve dhe nuk u rezistuan gjermanëve me të njëjtën masë kushtimi, u mbajtën me shpresa prej saj se do të përdornin autoritetin e të huajve, nazistëve, në betejën e tyre antipartizane. Dhe gjermanët u detyruan të përdornin forcën. Ndërsa gjermanët, me sa duket, nuk kishin ndërmend të përballeshin me këto pasoja. Rezultati i kësaj politike doli ky: të gjitha këto grupe antikomuniste dolën pa besueshmëri politike në fund të luftës në Shqipëri. Nëse nuk do të ndiqej kjo politikë naziste-gjermane, Hoxha do të kishte shumë vështirësi të vinte në pushtet. Në fakt, ai ndoshta s‘do të mund të vinte dot fare.


Sa ka qenë e (mirë)informuar administrata e Shtëpisë së Bardhë gjatë viteve të totalitarizmit për gjendjen e Shqipërisë?


Unë kam kërkuar në arkivat amerikane mbi këtë çështje dhe më është bërë e qartë prej burimeve që qeveria amerikane nuk ishte posaçërisht e informuar rreth situatës në Shqipëri gjatë periudhës se Luftës së Ftohtë. Izolimi i rreptë i Shqipërisë e bëri këtë vend. Edhe për këtë arsye, ajo u bë një objekt vëmendjeje të posaçme, ku SHBA përqendroi vështrimin e saj në një mënyrë të paprerë. Por pa ndonjë rezultat ndryshe nga ai që ju thashë.


A mendoni se kërkimet tuaja kanë nevojë të këshillohen edhe me burimet që ruhen në arkivat e Shqipërisë? Apo ju gjykoni se këto burime le të botohen nga studiuesit vendës?

Absolutisht. Unë besoj se është detyrë e të gjithë historianëve të konsultohen dhe të përdorin të gjitha dokumentet e vlefshme, që shtjellojnë më tej çështjen në diskutim.


A është prof. Bernd Fischer një mik i Shqipërisë, apo i mjafton historia e saj si fushë studimi?


Unë gjithmonë e kam konsideruar veten të jem jo një mik, por një mik i madh i shqiptarëve dhe i Shqipërisë. Dhe kështu do të mbetem. Që nga udhëtimi im i parë në Shqipëri në fund të viteve 1980, jam mahnitur nga bukuria e këtij vendi dhe bujaria e ngrohtë e njerëzve të tij, edhe në kohëra të vështira, por nuk kam lejuar që puna ime të ndikohet nga këto ndjenja. Jam përpjekur të jem dhe do të vazhdoj të përpiqem të jem objektiv me sa të mundem në qëndrimin tim si historian. Ata që sakrifikojnë objektivitetin historik, për çfarëdolloj arsye qoftë, duke përfshirë frymën e nacionalizmit, i shërbejnë keq vendit të tyre.


Si e shpjegoni faktin që për shumë dekada me radhë historia anglo-amerikane për Shqipërinë ka qenë thuajse tërësisht romantike (Edith Durham, Rose Line, George Williams)?

Ata ishin një brez që jetuan periudhën e fundit të shekullit të 19-të dhe fillimin e shekullit të 20-të, domethënë romantizmin modern, kur disa rajone të largëta, të panjohura, u përshkruan si ekzotike dhe të idilizuara. Por shkenca e historisë, me rregullat e saj të sofistikuara, që nga ajo kohë ka ndërruar. Personalitetet që ju përmendët ishin inteligjentë, të edukuar e të sjellshëm, por pak nga ata kishin përfunduar për studime historike. Aq më pak mund të thuhet e të pretendohet që të ishin të fokusuar për të sjellë një histori të vërtetë moderne. Ende përpjekjet e tyre duhet të përshëndeten dhe kontributet e tyre përgjithmonë do të konsiderohen të jashtëzakonshme.


© Gazeta Shqip