Andon Zako Çajupi

[Bel ami]

Rent, or Marathonomak!
- Perktheu F.Noli

Rent, or rent, rent e u thuaj
Se u çthur ordi e huaj,
Se betejën e fituam
Dhe qytetin e shpëtuam!
Rent, or rent,
Rent, or Marathonomak!


Kap një degë prej dafine
Dhe vërtitesh ndaj Athine,
Nëpër fush' e brek mi brek
Këmba tokën as t'a prek,
Hip' e zbrit,
Petrit, Marathonomak!


Ke një plagë, po s'e the,
Djers' e gjak pikon për-dhe;
Do që ti të jesh i pari,
Për triumfin lajmëtari
Flamur-gjak,
Kuqo, Marathonomak!


T'u tha gryka, po s'të pihet,
T'u mpi këmba, po s'të rrihet,
Se mileti po të pret,
Ankthi zëmrat ua vret,
Vrer e tmerr,
Shpejt, or Marathonomak!


Kurrë kaqë s'dogji djelli
Dhe si plumb s'rëndovi qjelli,
Kurr' aq ëmbël' e bukur s'ftoj
Hij' e lisit edhe kroj;
Turru tej,
Tutje, or Marathonomak!


Vapa mbyt e pluhri nxin
Ferra çjerr e guri grin
Afsha gjoksin përvëlon
Syrin avulli verbon;
Ur' e prush,
Furr', or Marathonomak!


Gryka si gjyryk të çfryn
Prej Vullkani flag' e tym
Se ç'vëngon e se ç'gulçon,
Zëmra brinjët t'i çkallmon
Me tokmak,
Mbahu, or Marathonomak!


Nëna, motra, nusja dalin,
Ngrehin krahët të të ndalin,
Mos, se s'janë veç Najada
Magjistrica dhe Driada;
Lark, or lark,
Lark, or Marathonomak!


Hajde, ja Akropolia,
Ja qyteti e njerëzia
Që të pan' e që të çquan
Dhe fuqinë t'a rishtuan
Ha dhe pak,
Hajde, or Marathonomak!


Ja, arrive, ua the:
Ç'gas e ç'helm qe kjo myzhde!
"E fituam!", brohorite
Dhe për tok' u-përpëlite;
Vdiq, or vdiq!
Vdiqe, or Marathonomak!


Rent kudo, dyke bërtitur,
Nëpër shekuj faqe-ndritur,
Se i vogli shtrin viganin
Dhe i shtypuri tiranin,
Veç e tok,
Tok, or Marathonomak!

[shigjeta]

Poet i shquar dhe patriot. Lindi ne Sheper te Zagorise me 1866. Ne Nivan beri nje pjese te shkolles se mesme, te cilat i plotesoi ne nje lice fracez ne Egjipt, ku jetonte i ati. Me 1887, pasi beri nje vizite ne Sheper, e fundit per te, Cajupi shkoi ne Zvicer. Atje kreu studimet e larta dhe mori titullin e doktorit te drjtesise. Ne Kajro, ku u vendos per gjithnje, punoi per nje fare kohe si avokat. Nga fundi i shek XIX mori pjese gjallerisht ne levizjen patriotike shqiptare. Ne rrethet e gjera atdhetare u be i njohur me nje artikull qe shkroi ne kuadrin e diskutimit rreth ceshtjes se alfabetit ne te cilin doli kunder adoptimit te alfabetit grek per gjuhen shqipe. Me 1909 botoi shkrimin e njohur "Klubi i Selanikut", nje pamflet dermues kunder armiqve te brendshem te levizjes kombetare shqiptare. Patriotizmi i flakte dhe qendrimi i prere ndaj pushtuesve te huaj e nxoren Cajupin ne krye te patrioteve qe vepronin ne Egjipt. Me 1919 u zgjodh kryetari i shoqerise "Vellazeria" me qender ne Kajro. Qe frymezuesi dhe njeri nga hartuesit e memorandumit qe shqiptaret e Egjiptit i derguan Konferences se Paqes me 1919 ne mbrojtje te teresise territoriale te Shqiperise. Me 1920 themeloi "Shoqerine e Miqve".
Pothuaj ne te njejten kohe me veprimtarine atdhetare Cajupi u mor dhe me letersine. Me 1902 botoi librin "Baba Tomorri" nja nga veprat me te shquara te letersise se Rilindjes. Ne pjesen e pare dhe te dyte te librit jane rradhitur vjersha me temen e dashurise dhe ate patriotike; vjershat me teme shoqerore dhe fabulat e shqiperuara jane perfshitre ne pjesen e trete te librit, qe mbyllet me komedine e njohur "Katermbedhjete vjec dhenderr". Vjersha e gjate "Baba Tomorri" me te cilen hapet permbledhja, eshte nje thirrje per shqiptaret qe te zgjohen dhe te perpiqen per atdheun e roberuar. Disa nga krijimet e tij me te shquara patriotike jane: "Memedheu", "Shqipetar", "C'jemi?..., Ku kemi lere?", "Vaj", "Besa-besen", "Atdheu dhe Dashuria", etj te tjera vjersha me teme shoqerore jane: "Fshati im", "Kurbeti", "Fyelli i bariut", Misiri", "Varferia dhe Liria" etj. Vjershat "Sulltani", "Punerat e Perendise", "Greku dhe Shqiptari" dallohen per elementin satirik. Rreth viteve 1903-1905 Cajupi perfundoi poemen "Baba Musa Lakuriq", qe mbeti doreshkrim. Poeti ne kete veper perdori elementet biblik per te percjelle idete e tij.
Ne historin e letersise shqiptare, Cajupi eshte dalluar dhe si dramaturg. Vend te vecante zene sidomos komedite e tij "Katermbedhjetevjec dhender" dhe "Pas vdekjes" (shkruar me 1910, botuar me 1937) me te cilat solli nje ndihmese me vlere ne zhvillimj e ketij lloji ne letersine shqiptare. Penes se Cajupit i perket dhe tragjedia "Burri i dheut" (botuar me 1937)
Cajupi u mor edhe me perkthime. Pervc nje varg vjershash dhe fabulash qe botoi ne "Baba Tomorri", me 1921 botoi "Perralla te zgjedhura te vjershetarit te madh La Fontenit". Me 1922 u botua "Lulet e Hindit" permbledhje me vjersha te poeteve indiane.
Cajupi vdiq me 1930.

[shigjeta]

Dashuria

***
Bukuria jote, lesherat e tua
porsi pende korbi, te gjata mbi thua,
ballete si diell, faqete si molle,
qafa jot' e gjate, mesi yt i holle...
dora si debore, fjala jote mjalte
kurmi yt i derdhur, shtrati yt i nalte,
gjithe me kenaqin, te tera i dua,
po zemera jote u be gur per mua!

***

[angeldust]

Postuar më parë nga shigjeta
Dashuria

***
Bukuria jote, lesherat e tua
porsi pende korbi, te gjata mbi thua,
ballete si diell, faqete si molle,
qafa jot' e gjate, mesi yt i holle...
dora si debore, fjala jote mjalte
kurmi yt i derdhur, shtrati yt i nalte,
gjithe me kenaqin, te tera i dua,
po zemera jote u be gur per mua!

***

Shigjeta... per kete poezi u perkujdesa vecanerisht ta merrja save ne nje diskete, se sapo nderrova shtepi dhe e kam braktisur nje kompjuter qe perdorja... Fiksim te madh e kam!

[angeldust]

Që ditën që vdiqe, që kur s'të kam parë
Lotët që kam derdhur, s'më janë dhe tharë
Shumë vjetë u bënë sot u mbushen dhjete
Që kur më ke lënë dhe s'të shoh ne jete!


Në ç'kopshte me lule ke qëndruar vallë?
S'të vjen keq për mua?S'të vjen mallë për djalë ?
O ëngjëll I bukur mos meno në botë
Kthehu të të shomë të na mbeten lotë


S'rrojmë dot pa tynë ti si rron pa neve?
Motëmot që rrojtëm bashkë s'më urreve
Atje tek rri janë qipariz' e varre
Kthehu të të shomë mos na lër përfare


Mos na lër të gjorë me zemër të ngrirë
Kthehu të gëzohesh kur të shoç tët birë
E ke lenë foshnje tani u bë burrë
S'arrite ta rritje s'të ka parë kurrë


Për ty shumë herë çoç do të më thotë
Por s'mund ti përgjigjem se më mbytin lotë
Kthej kokën mënjanë dhe vështroj përpjetë
Duke psherëtitur te zot' I vërtetë


O zot I vërtetë s'të erdhi keq për djalë
Kur i more mëmën dhe më le të gjallë
Të më keshe marrë do të qe më mirë
Dhe të rronte mëma të rriste të birë
Me se rrojnë foshnjat çi rrit çiliminjtë
Dashuri e mëmës dhe përkëdhelitë
Doje dritë o qiell more dritën time
dhe ma mbushe jetën plot me hidhërime
Tani rroj pa shpresë ndaj s'dua të rroj
Se dhe perëndinë tani s'e besoj.

P.S.: Poeti ja ka kushtuar kete bashkeshortes se tij e cila fatkeqesisht i vdiq kur i biri ishte ende foshnje.

[angeldust]

Vargjet e meposhtme janë marrë nga cikli "Dëshirë". Një pjesë të vjershave të këtij cikli Çajupi pohon se i shqipëroi nga vjershëtori romak Tibuli. Vjershat i kushtohen përgjithësisht motivit të dashurisë, megjithatë poeti ynë gërshetoi në to edhe një varg problemesh të tjera shoqerore. Midis tyre shquan mendimi për dashurinë e sinqertë dhe jetën e thjeshtë baritore, për dashurinë ndaj atdheut, për ndarjet e pabarabarta shoqërore si dhe për degjenerimin e njeriut në shoqërinë e kohës.

Deshire

I

Kush lë mikenë që ka
edhe ndahetë me shokë
për të fituar para,
nuk i ka mëntë në kokë.
Ikëni, more të mjerë,
ikni deti tek t'u nxjerrë,
se për mua dashuria,
ara, vreshti dhe shtëpia
më bëjnë të rroj me gas,
se s'dua të lë gjë pas.
S'dua të iki si përpara,
dua të rroj nëpër ara,
mikja pranë të më ketë,
të punoj aratë vetë.

Fatmirosh, mot e nga mot
grur' e misër të kem plot,
të kem raki, të kem verë
të ëmbëlë si sheqerë.
Të vete me bagëti,
me qe, me dhen e me dhi,
dhe t'i shpie rrëzë malit,
të hanë majën e barit;
dhe kur të pjellë një dhi
do t'i vë kecnë në gji.
Nuk iki nga Shqipëria
si punojn' ata që s'dinë,
mos e dhëntë perëndia,
të ndahem me dashurinë,
sa të mund të rroj më pak,
po këtu të bëhem plak.
Dhe në vuaj, le të vuaj,
të mos vdes në vënd të huaj!
Të shoh mëmën e babanë,
të kem dhe motratë pranë,
dhe kur të vdes, të më qajnë
pas zakoneve që kanë.

Të më marrënë në duar,
të qajnë me lesh lëshuar,
dhe mikja, kur të vijë,
ta qaj' e të ulërijë.

II

Ku janë vaftet e parë,
stërgjyshët sa mirë qenë
shkonin jetënë pa ndarë
edhe dojnin mëmëdhenë.
S'kish pampor e s'kish gjemi,
nukë vinin të fitonin,
atdhenë s'e lij njeri,
po punonin edhe shkonin.

Kau nukë kishte zgjedhë,
as fre për kalin e fortë,
dhe si s'kish njeri të vjedhë,
shtëpitë qenë pa portë.
Aratë s'kishnë sinuar,
s'kish të pasur e të varfër,
dheu qe i lulëzuar,
kafsh' e njerz rronin afër.
Nukë kishte njerz të liq,
se lufta s'kishte dhe dalë
gjithë bota qenë miq,
qenë vëllezër në ballë.
Po tani, zot' i vërtetë,
njeriu ngjan me arinë!
Nukë hiqetë kjo jetë,
se njeriu ha njerinë'
sot s'mbretëron dashuria,
nukë kemi dashuri,
s'na mbeti as trimëria,
sot rrojmë në robëri.

III

Sot e tutje në shtëpi
mikja të mbretërojë,
cilido nga miqt' e mi
për zonjë duhet ta njojë.
Kur të vete nëpër ara,
kur të korr e kur të mbjell,
të kem mikenë përpara,
kur të shij e kur të vjel
Dhe në stan kur të më shohë,
me qe, me dhën e me dhi
mikja t'i numërojë
se mos m'i vjedhë njeri,
të më zbukurojë stanë,
të bëjë djathë të butë,
t'u hedhë qënet të hanë,
të na ruajn' nga hajdutë.
Edhe nata kur të vijë
të marr mikenë në gji...
Dhe hënëza të na ndrijë
dhe të na kenë zili.

IV

O shokë, ç'u prish dynjaja
si për burra dhe për gra,
tani shitetë sevdaja,
mjer' ai që s'ka para.
I pasur, të palltë varri,
ti që bleve dashurinë
dhe nuk e le si në pari,
të martë djalli shpirtinë!
Ndëgjoni, more të ri,
ndëgjoni dhe ju të ra:
duani atë që di,
jo atë që ka para.
Duani dhe vjershëtorë
barabar me perëndinë,
se rri me lule në dorë
edhe këndon dashurinë.
Ata që janë lëvduar,
me këngë nga vjershëtori,
janë burra të ndëgjuar
dhe rrojënë sa Tomori
O ju të ra e të ri,
u lutem të më këndoni,
që të kini dashuri,
kur të vdes të më kujtoni.

[Leila]

MËMËDHEU



Mëmëdhe quetë toka

Ku më ka rënurë koka,

ku kam dashur mëm’ e atë,

ku më nje dhe gur’ i thatë,

ku kam pasurë shtëpinë,

ku kam njojtur Perëndinë,

strëgjushët ku kanë qënë,

dhe varret q’i kanë vënë,

ku jam rritur me thërime,

ku kam folur gjunë time,

ku kam fis e ku kam farë,

ku kam qeshur, ku kam qarë,

ku rroj me gas e me shpresë,

ku kam dëshirë të vdesë.

[Leila]

Perseri Cajupi




TRIM’I SHQIPËRISË



Kush ka qënë trim një herë?

Aleksandr’i Math i vjerë,

Pirua me shokë të tjerë

Në Shqipëri kanë lerë.

Po nga të gjithë m’i Zoti,

Skënderbeu Kastrioti.

O mbret i dashur ku je?

Ku je, more Skënderbe?

Si duron ti nënë dhe?

Nukë të vjen keq për ne?

Që ditënë që na le,

vëndi yn’ u bë raje!

Të lutemi dit’ e natë,

n’atë jetë ku ke vatë,

dërgona shpres’ e uratë

të mos rrojëmë si gratë…

Të ngriemi të lëftojmë,

Turqit këtejë t’i dbojmë,

Shqipërinë ta shpëtojmë

Dhe lir’ e me nder të rrojmë.

[heret a vone]

Nga cikli DESHIRE ... vazhdim

- 5 -

Moj mike, kam bere be
Te marr syt' e mi te shkoj
Se me nazet qe ti ke
Me ty nuk mund te rroj!
Nuk te bera faj kurre,
Gje te lige s'te kam bere
Dhe kur jeshe e semure
S'me zinte gjumi te flere.
Lutesha tek perendia
Me metani dit' dit e nate,
Te t'ape nga dit' e mia
te kesh jetene te gjate
Qysh te bej , more te mjere!
Qe diten qe u sherua,
Mikja zuri miq te tjere
Edhe lot e qesh me mua!
Nje dite iku e me la
Se do nje qe ka para,
Lanet paç moj dashuri.
Se me trete si qiri!
Dua te dehem me vere,
Te mund te harroj qedere
Dhe te ze mike te ra,
Te me lene siç me la.
Po as vera s'me ze kurre,
As me mike s'benem burre
Dhe me thone me meri:
"Te kane bere magji"
S' me zene magjite mua,
Po kujtoj ate qe dua...

[shigjeta]

nga Dashuria

H

Kam dashur lulet, konxhet, trëndafilë
zoqtë që këndojnë, thëllëzat, bilbilë,
tani s'më pëlqejnë, më lënë të ftohtë
se dua një çupë si hënëz të plotë
s'ka shoqe në botë

Kjo është për mua lule trëndafili
konxhe, manushaqe, thëllëza, bilbili
Kur më shkon në rrugë, me lule më dorë
leshtrat prapa krahve hedhur si kurorë
e bardhë si borë

Më mirrenë mendtë, nga sytë verbohem
dhe nga dashuria digjem, përvëlohem,
si digjen në zemër gjithë sa e njonë
mashalla i thonë


I

Pika - pika bie shiu
dhe dëbora flokë - flokë
vetëtin e fryn veriu
breshëri kërcet mbi tokë

Le të fryjë er' e ftohtë
s'ka ç'më bën dimëri mua:
dashuria më mban ngrohtë
se pushtoj atë që dua

Kur fryn era me tallaz
kur bie dëbor' e shi,
sa fle njeriu me gaz
kur ka miken në gji!