Edmond Budina

[korçar]

Une i heq kapelen si nje nder perfaqesuesit dinjitoze te kinematografise shqiptare... por megjithate nuk me befason kjo nje fare lehtesie qe kane gazetat shqiptare, shqiptaret ne pergjithesi per te bere krahasime te papershtatshme te llojit "Fellini shqiptar" a ku di une se cfare! Pak modesti e morri dreqi! Pasi nuk eshte i vetmi kineast i merituar i Shqiperise : Kujtim Cashku, Fatmir Koçi... Megjithate duhet pare filmi per te pellitur me tej.

[Never Say Never]

La Repubblica

Odissea dei nostri anni tra immigrati e scafisti
di PAOLO D'AGOSTINI



La storia di Edmond Budina la raccontò Antonella Barina sul Venerdì del 2 novembre 2001. È una storia un po' speciale e vedendo ora il suo film Lettere al vento non puoi non chiederti se essa non induca a una benevolenza superiore ai meriti dell'opera. La risposta è no. Con le sue evidenti debolezze o ingenuità, è un film assolutamente degno.

Nella materia che tratta non sfigura al cospetto di un'opera d'autore alta e importante come Lamerica di Amelio. Budina era un uomo dell'establishment culturale sotto il regime di Enver Hoxha, lo Stalin albanese. Attore e regista stimato. Poi è diventato un oppositore partecipando da protagonista alla preparazione della caduta e del cambiamento. Attraverso il matrimonio Budina era imparentato con una famiglia italiana che alla presa del potere comunista, nel '46, rimase bloccata nel paese dell'est che più a lungo di tutti avrebbe mantenute chiuse le sue frontiere. Nel '91 un'iniziativa che con il senno di poi non si può non giudicare demagogica: il governo italiano favorì il rimpatrio. Budina si servì di quella possibilità ma in Italia vide precipitare il suo status: il solo modo di sopravvivere lo trovò in una fabbrica di Bassano del Grappa dove tutt'oggi fa l'operaio. Ma aveva un sogno, e ora lo ha realizzato: fare questo film, farlo in Albania.

Quella che vi si racconta è un'altra odissea, non di ieri ma di questi anni di caotica e ultra contraddittoria democratizzazione. Quella di un padre (lo stesso Budina) che parte per l'Italia sulle tracce di un figlio che crede caduto nella spirale malavitosa e invece di quella spirale è rimasto vittima: morto tentando di salvare dall'annegamento altri disgraziati che gli scafisti avrebbero voluto abbandonare al loro destino. Quanto di rudimentale c'è nel racconto non diminuisce la sua intensità.

LETTERE AL VENTO
Regia di EDMOND BUDINA
Con YLLKA MUJO, BUJAR ASQERIU, VIOLETA TREBICKA BANUSHI

(14 giugno 2003)

[Never Say Never]

Per filmin e regjizorit Robert Budina kane shkruajtur gazetat me ne ze italiane. Ato kane shkruajtur me superlativa te pakursyera. Per kete mjafton qe te beni nje kerkim ne google ne baze te emrit te regjizorit ose ne baze te titullit te filmit ne italisht, per vene re jehonen qe ka patur ky film ne itali.

Mua me vjen keq qe nuk do te mund ta shoh, pasi nuk gjendem ne Tirane, por besoj se kur te dale DVD do te siguroj nje kopje. Megjithate pres pershtypjet tuaja.

@+

[Never Say Never]

Një film naiv dramatik i regjisorit Edmond Budina. Flijimi i të rinjve në njëmijë format e periudhës së krizës të tranzicionit që çoi në krijimin e turmave. “Letra ere” bashkëprodhimi italo-shqiptar, megjithë dobësitë e një kinemaje të sinqertë, është një film i çmuar ku historia zhvishet nga motivet individuale, dhe gjithçka është e të gjithëve

“Letra ere”, kur ëngjëlli vjen vonë

Elda Spaho
Me gomar, banane, e peshkarexhe zbriti në Shqipëri tranzicioni. Zjarrëvënës ishim ne. Herostratë u bëmë për t'i shpëtuar të kaluarës, para se të merrnim rrugët e botës e ta linim këtë vend një horizont të shkretë ku ëngjëlli vjen vonë, kur flijimi është kryer.
Janë këto imazhet që filmi i Edmond Budinës na i solli në një rreth dramatik qysh në krye e deri në mbarim të tij. Baballarët sekretarë partie, komunistë të ndershëm apo jo të kujtojnë Abrahamët e Agamemnonët modernë që flijuan bijtë e tyre në kushtet e një shoqërie në krizë, e një tranzicioni të shfaqur në njëmijë forma e që siç e shohim polli turmën, ajo që erdhi kur paskëshim besuar se Shqipëria popullore kishte krijuar njeriun vullnetfortë e pa vese.
“Letra ere” mbahet mbi një histori personale, historia e një ish- profesori 50 vjeçar që vihet në kërkim të të birit, emigrant në Itali. Por ndoshta për asnjë dramë personale si kjo nuk do t'ia vlente barra qiranë të realizohej një film dramatik, pasi dështimin e ka gjithmonë me vete. Filmi nis me një zjarrvënës të pronës së përbashkët në një vit të papërcaktuar të Shqipërisë nën regjim. Një herostrat modern që në Shqipërinë demokratike do të pasurohej me peshkarexhën që dikur kishte djegur e ishte dënuar. Edhe pse ky Gon Doçi (Bujar Asqeriu) e pati blerë për të mos harruar të kaluarën, kjo peshkarexhë i pati sjellë fat. Sa klandestinë shqiptarë kishte degdisur me të përtej Adriatikut, ndërsa të birin e shokut të tij të ngushtë, komunistin e ndershëm Niko Gjini (Edmond Budina) e pat hedhur në atë fat, në thellësinë e detit.
Nuk mund të hiqet nga mendja fati i vogëlushit me gjunjë të zhveshur që në njërën dorë mbante fyellin dhe në tjetrën shtrëngonte dorën e të atit tek i mëson hapin ushtarak. Dhe para tyre një togë ushtarësh. Një pamje një para një flijimi. Ashtu si Keli, biri i Niko Gjinit kjo togë ushtarësh e shpartalluar, këta djem me rini të thyer në erën e eksodit, të kujton pikërisht tragjeditë e grekërve të vjetër: djemtë që nisen për luftë, gati për sakrificën e radhës, por këtë herë janë viktima të një sakrifice të pashmangshme si klandestinë, kapobanda e tutorë.
Filmi i regjisorit-skenaristit-aktorit Edmond Budina mbahet mbi këtë paralele: një histori personale që bëhet publike, historia e të gjithëve. Njëra e dhimbshme e humane, tjetra që ka densitetin e turmës vizatohet groteske, e pamëshirshme, herë-herë komike. Niko Gjini, një intelektual që del të shesë babane në rrugë në vitet e Shqipërisë demokratike në njërin krah, një njeri që nuk e njeh hakmarrjen edhe përballë humbjes së të birit dhe Gon Doçi në krahun tjetër që falë rekrutëve të bandës së tij një ditë bëhet deputet i “partisë së peshkut”. “Natyrisht ambientet e kriminalitetit nuk mund t'i paraqisja ndryshe. Jam përpjekur të kem një lloj ndershmërie në raport me realitetin shqiptar. Eshtë shumë e rëndësishme bota shpirtërore e njeriut. Sepse kartolinat e bukura mund t'i blejmë në çdo vend të Shqipërisë turistike, të Shqipërisë me kulturë, si ta duam ne. Raporti i faljes është më i rëndësishmi për mua dhe unë këtu e gjej perspektivën e filmit tim. Në Shqipëri ku shpesh urrejtja zë vend më tepër se sa dashuria, unë jam munduar të krijoj një personazh që fal”,- shprehet regjisori Budina pas premierës së filmit në Tiranë. Mund të duket utopike për një Shqipëri të krimbur në rrëmujë, prostitucion moral, krim, politikë pornografike. Për të krijuar personazhin e Nikos interpretuar nga ai vetë, Budinës i ka ardhur në ndihmë jeta e tij personale, ajo e një punëtori në fabrikat e turbinave me gas në Bassano del Grappa dhe nga ana tjetër, ja tek është regjisori dhe aktori. Ky është Budina pesimist dhe optimist njëherësh. “Letra ere” reflekton pikërisht këtë: një lloj optimizmi të veçantë që megjithë sakrificën, flijimin vjen nga çlirimi i faljes. Kjo filozofi është padyshim edhe lënda që e bën për nga estetika filmike “Letra ere” një film dramatik.
Edmond Budina do të shprehej dikur se “dashuron komedinë por është dakord me grekët e vjetër që e konceptonin gjithçka në termat e tragjedisë, “katharsis”, pastrimi i shpirtit” dhe se tragjedia gjeneron tek ai më shumë emocione.
Filmi nuk mund të kuptohej pa atë kolonë zanore në klarinetë, muzikë e Fatos Qerimit që e ka kompozuar mbi motivet e një kënge korçare. Eshtë kënga e Gjeorgjicës të cilën Budina e ka për një arsye të thjeshtë. “E këndonte im atë që pinte shumë dhe për të cilin kam edhe një dedikim.” Në dasmat korçare këndohet kjo këngë e Jorgjicës që regjisorit i pat mbetur në mendje. Dhe tek nxjerr kryet kujtesa e fëmijërisë së artistit, ashtu siç me kujtesën e ngjyrave, tingujve, aromave, ndodh në pjekurinë e vonë t'i risjellim në formën e artit. Tek kjo muzikë regjisori gjeti shumë elementë që i interesonin për filmin, qofshin ata groteskë, siç ndodh me skenën e dasmës, qofshin ata komikë. “Historia e dramës njerëzore është histori e të gjitha vendeve, jo vetëm një histori shqiptare. Me këtë muzikë doja të transmetohej pikërisht ky moral, që njerëz të ndershëm do të ketë në të gjitha regjimet.”
Po i referohemi kësaj muzike edhe për një arsye tjetër. Ajo të sjell ndër mend orkestrat e qejflinjve, hokatare e groteske “alla Kusturica”, që pati një kulmin e vet me skenën groteske të ahengut të dasmës.
Media italiane që me sa duket e mat kinemanë e kutin e vet dhe ka arsye për këtë, duke pasur filmbërësh të mëdhenj të majën e të cilëve qëndron Federiko Felini, kineasti me influencën më të pastër që bota ka parë ndonjëherë, e ka cilësuar disa herë se “Letra ere” ka thërrmija feliniane. Në fakt ky krahasim që vjen nga italianët s'është as i pari, as i fundit edhe për një pjesë të mirë të kinemasë që vjen nga Ballkani.
Do ishte vërtet mirë për këtë nëse sinqeriteti i të rrëfyerit tek “Letra ere” do të kishte edhe pikat e forta që do ta bënin të pakorrigjueshëm. Por ndoshta këto dobësi lidhen me problemet e kahershme që kinemaja jonë i ka pasur dhe i ka: loja e aktorëve dhe skenari. Ende aktorët tanë vuajnë nga teatralitetit dhe është për të ardhur keq që ky hormon mbartet edhe tek më të rinjtë. Në një mënyrë kjo është e shpjegueshme, pasi të gjithë aktorët tanë, vijnë nga i njëjti dhe i vetmi sistem edukimi që kemi, dega e aktrimit në Akademinë e Arteve.
Ndërsa skenari megjithë përpjekjen për një gjuhë dialogësh të shkathët e kronikalë, teprohej herë-herë me atë simbolikë letrash në erë, letra që mendonte se ia kishte dërguar i biri, që kurrë nuk e kapërceu bregun. Ashtu siç mund të quhet e gjetur nga ana tjetër skenat e jetës mes peshqish dhe basenësh e një njeriu të pasuruar sa hap e mbyll sytë nga një peshkarexhë.
“Letra ere” na solli një dramë që në ekranin e madh shfaqet më tepër tronditëse nga ç'mund të jetë ndoshta në televizion. Dhe ky është efekti që filmi iu ka bërë për disa dekada atyre që sot quhen “nostalgjikë të kinemasë”. Por ajo që e bën një histori njerëzore filmin e Budinës dhe që në të vërtetë i mbledh të gjitha fijet e shpërndara dhe oshilacionet që herë-herë e frakturojnë filmin, është një finale e denjë. Niko Gjini, pas gjithë kërkimeve dhe zbulimeve të tatëpjetës sociale të të rinjve emigrantë shqiptarë në Itali, ja ku ndodhet përballë “armikut” të vet që e fal. Në një horizont të shkretë Nikos (Edmond Budina) i kalon përpara një togë djemurie me kanotjerë e pantallona përveshur që zhytet në breg. Ndërsa i biri Keli, i lë në duar fyellin e këngës dhe bëhet me turmën. I biri ishte flijuar pa dijen e tij. Letrat e erës e sollën tepër vonë ëngjëllin pa krah. Ashtu siç shpesh ndodhi për 10 vjet me radhë në këtë tranzicionin tonë kur ëngjëlli shpesh ka mbërritur në vendin e flijimit veç të mblidhte viktimat.

[Never Say Never]

Faqja 21 - KULTURE
Tetor 28, 2003


DUARKTROKITJET NE PREMIERE

Edmond Budina: Letrat e mia në erë
"S'kam shkuar në varreza, se nuk besoj që ka vdekur"

Migena Hoxhalli (Gazeta Shqiptare)

TIRANE

Eshtë xhiruar në një kohë rekord, për 5 javë, por kjo nuk ka ndikuar aspak në nivelin e lartë artistik të filmit "Lettere al vento" të regjisorit Edmond Budina. Sapo në ekranin e madh sheh sekuencat e para, kupton se regjisori e ka mjaft të qartë mesazhin dhe mënyrën se si do ta përcjellë atë te publiku. Duke të mbajtur me ankth nga fillimi deri në fund, skenat e filmit kapërcejnë rrjedhshëm njëra-tjetrën të shoqëruara nga një muzikë sa rrëqethëse aq dhe të gëzueshme hera-herës. Në fund ajo që të mbetet për të thënë është vetëm një "Të lumtë!" e madhe për regjisorin Budina.


Si është pritur filmi juaj nga publiku italian?

Kam bërë takime me mbi 2000 njerëz në Itali, pas shfaqjeve të filmit, i cili vazhdon të shfaqet në rasegna dhe cineform që bëhen në Itali. Dhe ka një përplasje shumë të bukur me publikun. Të jem realist. Unë e dija që filmi do të ngjiste. E rëndësishme ishte t'i bëhej një lloj publiciteti, sepse është vështirë që filmat e këtij lloji të kenë reklamën e duhur. Por, që në Festivalin Ndërkombëtar të Londrës e ndieva reagimin e publikut, që në sallë. Unë nuk di anglisht, por kur të vinin dhe të flisnin me pasion dhe lot në sy, ishte vërtet kënaqësi. Publiku italian, ata që e kanë parë, e kanë pritur jashtëzakonisht mirë. Më ka bërë shumë përshtypje një artikull në internet ku thuhej: "nuk i ndaj pikëpamjet e mia nga ato të Edmond Budinës, por e respektoj për punën e shkëlqyer që ka bërë." Për mua kjo është e rëndësishme. Pra, edhe njerëz që kanë mendime të kundërta me mua, vlerësojnë në fund të fundit atë që është e bukur në film.


Jeni përkufizuar nga shtypi italian si një regjisor i stilit felinian. Ju vetë si do ta përkufizonit veten?

E përkufizoj veten Mond Budina.(qesh) Autori im më i preferuar është Frederiko Felini. Ka diçka të çuditshme. Kur shkruajta skenarin futa në të imazhet e mia. Unë punoj në një fabrikë. Aty është një punëtor italian që e ka të vështirë t'i shqiptojë emrat e shqiptarëve. P.sh. një shokun tonë që quhet Dashamir ai e thërret Detersivo. Ndërsa mua: Ah, tu sei registo. Ti je regjisor. Do të të quaj Felini. Dhe vërtet kështu më thërret: Ciao Felini!
Kështu, kur shkrova skenarin dhe ia paraqita montazhieres, ajo më thotë se aty gjente Felinin. E falenderova. Po u tregoj dhe diçka tjetër që më ngjalli shumë emocion. Kur bëra vizionin e parë të filmit në Cinencitta nuk kisha ndonjë emocion të veçantë. Kur u ula në një poltron producentja më thotë: "E di kush ulej aty? Frederiko Felini." Aty jam emocionuar për herë të parë.
Kur pashë që edhe shtypi italian thoshte se filmi kishte influenca të Felinit, kjo më bënte nder. Për mua ai është idhulli i kinemasë, njeriu që kam ëndërruar më shumë.


Punoni në një fabrikë. Do të vazhdoni të punoni atje edhe pas suksesit si regjisor me filmin "Letra ere"?

(Qesh) Nëse ju më ndihmoni që të gjej një punë tjetër, unë që nesër do ta lija fabrikën.

Filmi kishte një kolonë zanore shumë të veçantë. Ishte kënga e vjetër korçare "Jorgjica". Pse kjo përzgjedhje?
Muzikën e kam zgjedhur për një arsye tepër të thjeshtë. Këtë këngë më duket sikur e kam dëgjuar që kur kam lindur. E këndonte im atë që pinte shumë. Eshtë një dedikim për të. Atij i pëlqente kjo këngë dhe e këndonte shpesh. Ajo është një këngë që këndohet nëpër dasmat korçare. Kënga më ka mbetur në mendje, në shpirt. Për më tepër tek kjo muzikë gjeta shumë elemente qofshin ato groteske, qofshin ato tragjike. Prandaj dhe këmbëngula që Fatos Qerimi ta gjente pikërisht këtë muzikë. Nuk do më pëlqente të kisha thjesht një muzikë folklorike, apo tepër specifike, e desha me hapësirë më të gjerë. Sepse historia e dramës njerëzore nuk është vetëm histori shqiptare. Më ka pëlqyer kur në "Il manifesto" lexova njëherë të shkruhej: "Mbase është i pari regjisor që trajton në filmin e tij temën e komunistit të ndershëm." E them edhe sot që njerëz të ndershmë dhe me moral ka pasur dhe do të ketë në të gjitha regjimet. Pikërisht me këtë muzikë unë ndieva se mund të transmetoja këtë ide timen.
Ndoshta jeni pak i vrazhdë në pasqyrimin e realitetit shqiptar. Sepse ai sa vjen dhe po ndryshon…
Jam dakord me këtë ide. Por në kontekstin mbi të cilin kisha bërë këtë film natyrisht ambientet e kriminalitetit nuk mund t'i paraqisja ndryshe. Unë jam përpjekur të krijoj një lloj raporti ndershmërie me realitetin shqiptar. Për mua është shumë më e rëndësishme bota shpirtërore e njeriut, sesa pallatet e bukura. Kartolinat e Shqipërisë turistike, me kulturë etj., mund të shkosh t'i blesh kudo. Madje, mund të bëjmë edhe film tjetër. Ndërsa në këtë film atmosfera duhej të ishte kjo, sepse kjo godiste më fort kontrastin, dramën e fortë që kaloi Shqipëria në periudhën e tranzicionit. Realitetin po e pe në sy, di ta ndreqësh. Në qoftë se nuk e sheh në sy, atëherë je i marrë fund. Plaga pastrohet, i hiqet qelbi. Po e mbulove qelbin me ca lulka të bukura, do bjerë e erë.


Në fund ju e falni armikun tuaj Gon Doçi, në mund ta quajmë kështu. Pse e bëni këtë?

Më vjen mirë që e keni perceptuar raportin e faljes që ndodh në fund të filmit. Në Shqipëri, ku shpesh urrejtja merr precedencë më tepër se dashuria, unë jam munduar që të fal. Edhe publiku italian më ka pyetur "Pse more nuk na e dogje atë Gon Doçin?" Në fakt unë e kam xhiruar edhe atë skenë. Por pastaj mendova se duhej të transmetoja një ide më dashurore. Hakmarrja nuk i vlen askujt. Me urrejtje do të vazhdojmë të shkatërrojmë Shqipërinë. Vetëm me dashuri do të mund ta ndërtojmë atë. Ky ka qenë mesazhi im.


Filmi ka pak aktorë me përvojë dhe shumë aktorë të rinj. Nuk keni pasur frikë se mund të dështonit?

Përzgjedhja ime është bërë në mënyrë tepër profesionale. Kisha një kasting indirekte shumë të fortë, argjentinasen Jorgelina de Petris. Edhe unë po të toleroja, ajo ishte shumë e rreptë. Të gjithë aktorët i kam përzgjedhur në bazë të kinoprovave. Edhe Yllkën nuk e mora sepse ishte ndër shoqet e mia më të vjetra, por sepse pas kinoprovës ajo doli më e përshtatshmja për rolin. Unë kam bërë kinoprovë edhe për veten time. Mendoj se nuk kam gabuar në përzgjedhjen time.


Ju vetë sa kohë kishit pa luajtur një film?

Unë kisha tre muaj pa luajtur film. Pasi kam luajtur në një telenovelë "Un posto al sole" në Itali. Jam një personazh i njohur aty, dhe kam bërë rreth 25 puntata. Madje, në Itali më njohin më shumë nga telenovela sesa nga filmi që kam bërë. Pra, e kam mbajtur veten në një lloj raporti të drejtë me interpretimin.


Filmi mban vulën e një prodhimi italian. Ju vjen keq për këtë?

Shumë. E kam bërë filmin shumë mirë me italianët, jam shumë i kënaqur të them të drejtën. Madje, që në momentin që më dha mundësinë ta realizoj atë, nga unë ai konsiderohet si vendi im. Nuk e diskutoj. Por më vjen keq që nuk është prodhim shqiptar. Nuk është shumë faji im për këtë. Interesohuni dhe do ta kuptoni.


Meqë ra fjala, e keni paraqitur ndonjëherë si projekt në Shqipëri këtë film?

Unë jam pak ëndërrimtar si natyrë dhe kisha dëshirë dhe detyrimin që diçka që kisha shkruar për vendin tim, ta bëja dhe ta paraqisja fillimisht në vendin tim. E paraqita në vitin 1998, konkurruan katër skenarë, fituan tre. I katërti isha unë. Kjo është historia.

[ALK]

Edmond budina ka qene aktor moderrn dhe si i tille ai nuk bente dot pjese ne skematizmat e filmave te kohes se komunizmit ku karakteret ishin bardhe e zi, ikeq ose i mire, fshatar ose qytetar, partizan, ballist ose gjerman. Ndricim zhepa pershembull eshte aktor modern. Po te mos ishte filmi Hijet qe Mbeten Pas, ku ai spikati si nje aktor junik, rrezik Cimi nuk do te ishte njohur sote.
Me behet shume qejfi per Edmond Budinen po ben dicka ne Itali si regjisor por edhe si aktor. Si dhe e vleresoj shume per perkushtimin dhe idealitetin qe ai paska per artin.

[Henri]

Me ka rene rasti te punoj me Budinen, dhe jo vetem qe eshte i talentuar, por eshte edhe njeri shume korrekt e i respektueshem. Zakonisht aktoret/regjizoret kane nje lloj statusi e sjellje arrogante. Edmondi, perkundrazi, eshte i thjeshte e ka nje humor "pe Korce" qe te kenaq shpirtin. Sa mire do te ishte sikur shqiptare te tille te mos ishin te kufizuar nga nevojat ekonomike e te kishin me shume mundesi t'i perkushtoheshin talentit!