Kodiku i Purpurtë i Beratit dhe Kodiku i Artë

[Brari]

nga Shaban Sinani

Koleksioni i kodikëve (the codex) përbën një prej pasurive më të rëndësishme kulturore të popullit shqiptar në të gjitha kohërat dhe një pasuri me vlera botërore. Ky koleksion, i cili ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit, përbëhet nga mbi 100 vëllime, që përbëjnë vepra të plota (dorëshkrime) dhe 17 fragmente, të cilët, të gjithë së bashku, njihen si "fondi 888". Jashtë këtij fondi numërohen edhe disa dhjetëra kodikë të tjerë, që i takojnë kishës së shën Gjon Vladimirit (Durrës). Përveçse në AQSH, kodikë ka pasur edhe në muzeun e artit mesjetar në Korçë. Për herë të parë ekzistenca e kodikëve të Shqipërisë është bërë e ditur botërisht nga një botim në gjuhën greke i peshkopit të Beratit (Aleksudes, A. - 1868).

Në vitin 1886 një studiues francez (P. Batiffol) përshkroi shkurtimisht në një katalog 16 kodikë që iu lejuan të shihte në arkivat dhe bibliotekat e kishës ortodokse të Beratit. Batiffol, i cili u ankua në artikullin e tij se murgjit vendës "nuk e lejuan" të njihte shumë dorëshkrime të tjera, pagëzoi tre prej kodikëve më të lashtë të Shqipërisë: "Codex Purpureus Beratinus" - "Kodiku i Purpurt i Beratit" (i mbiquajtur edhe "Beratinus-1"); "Codex Aureus Anthimi" - "Kodi i Artë i Anthimit" (i mbiquajtur "Beratinus-2"); si dhe "Kodi Liturgjik i Gjon Gojartit". Deri atëherë, në listën botërore të letërsisë së krishterë të tipit bizantin, njiheshin jo më shumë se një dyzinë dorëshkrimesh të tipit "kodik". Me kalimin e kohës nga kjo listë janë zhdukur emra veprash të rëndësishme liturgjike, duke përfshirë edhe "Kodikun e Gjon Gojartit", që gjendej në Shqipëri.

Kodikët e Shqipërisë janë një fond me rëndësi botërore për historinë e zhvillimit të letërsisë së vjetër biblike, liturgjike dhe agjiografike (nga gr. "?????" - "i shenjtë"). Këto kodikë kronologjikisht ndjekin njëri-tjetrin gjatë 13 shekujve me radhë (prej shekullit të 6-të - deri në shekullin e 18-të).

I shkruar vetëm një shekull e gjysmë pas "La Vulgata-s", përkthimi latin i Biblës sipas shën Jeronimit të Eusebit, Kodiku i Purpurt i Bertit është një dorëshkrim me rëndësi historike për fillimet e letërsisë biblike. Sipas dijetarëve bibliologë dhe paleografë, duke iu referuar teknikës së shkrimit, është një dorëshkrim jo më i vonshëm se shekulli i 6-të pas Krishtit. Ai është një ndër katër kodikët më të vjetër në gjithë botën. Bashkëkohës me dorëshkrime të tilla të famshme si "Petropolitaus", "Vindeobone-usis" e "Sinopencis", "Kodiku i Purpurt i Beratit" renditet në themelet e letërsisë kishtare të ritit lindor.
"Kodiku i Purpurt i Beratit" ka 190 fletë dhe përmban dy ungjij: sipas Markut dhe sipas Matheut. Eshtë shkruar me germa të derdhura prej argjendi, sipas vlerësimit të ekspertëve, "në fletë të ngjashme me letrën e zakonshme, që ka të ngjarë të jetë prodhuar nga ngjeshja e shumë elementeve petëzorë me natyrë bimore, siç janë fletët e papirusit". Por bizantologët mendojnë se lënda e dorëshkrimit është pergamenë.

Sfondi mbi të cilin janë derdhur germat është e kuqe e thellë (e purpurt), prej nga ka marrë edhe emrin. Ngjyra, me kalimin e shekujve, është zbehur. Disa pjesë të rëndësishme të tekstit të kodikut janë të derdhura në ar. Germat e aplikuara janë kapitale të vogla (majuscule). Kapaku i dorëshkrimit është metalik, me zbukurime biblike, por duhet të jetë disa shekuj më i vonshëm se vetë vepra.

Teksti i "Codex Purpureus Beratinus" është shkruar në stilin antik scripta-continuae, domethënë pa ndarje të fjalëve nga njëra-tjetra, pa thekse dhe shenja të tjera të veçimit të fjalëve. Ai është vendosur në një sfond që përmban zemra të stilizuara. Në brendësi të zemrave që zbukurojnë fletën gjenden motive floreale - trandafila tripetalesh (lilan). Dekoracionet gjenden në kufijtë e dy vijave paralele vertikale, që kthehen në kënd të drejtë horizontalisht. Vija vertikale interpretohet si tentim i hyjnores, kurse vija horizontale si shenjëzim i fatit vdekëtar-kalimtar të njeriut. Bibliologët mendojnë se ky motiv, që rimerret edhe në dorëshkrimet e mëvonshme biblike, liturgjike ose agjiografike (nga gr. i shenjtë) që janë ruajtur në Shqipëri, paraqet ekuilibrin shpirtëror të individit.

Për herë të parë për "Codex Purpureus Beratinus" bëhet fjalë në "Diptikun e kishës së Shën Gjergjit", që gjendej në kalanë e Beratit. Në një shënim të cituar nga ky dorëshkrim flitet për rrezikun që i pati ardhur rrotull këtij kodiku në vitin 1356, kur ushtritë serbe rrethuan qytetin e Beratit, tashmë të boshatisur nga popullata, për shkak të pamundësisë për t'u mbrojtur, dhe ia kishin vënë syrin bibliotekës së manastirit të Theollogut dhe të kishës së shën Gjergjit, thesarit më të madh të qytetit. Sipas këtij shënimi, me kujdesin e një murgu, një nga parësia e Beratit, "së bashku me zonjën konteshë", besimtarë të denjë të krishtërimit, morën përsipër të shpëtonin këtë thesar, duke i fshehur në një kullë në kala, pavarësisht prej kërcënimeve të komandantëve të ushtrisë së huaj.

Në shkrimet e botuara për "Codex Purpureus Beratinus" i pari renditet ai i grekut Anthim Aleksudhi, "Syntomos istorike perigraphe tesleras metropoleos Belegradon …", 1868. Disa vite më vonë, më 1886, shkrimtari francez Pierre Batiffol, mysafir i mitropolisë së Beratit, në artikullin "Les manuscrits grecs de Berat d'Albanie et le Codex Purpureus" - Paris - përshkroi me të dhëna të hollësishme informuese dhe shkencore përmbajtjen e këtij dorëshkrimi. Në fakt, Batiffol është transkriptuesi i parë dhe madje pagëzuesi i kodikut më të hershëm të Shqipërisë.

Qysh prej botimit të katalogut të tij ai njihet me emrin "Codex Purpureus Beratinus", ose "Codex Purpureus Beratinus ", ose shkurt "Beratinus-1". Bizantologët shqiptarë, në studime të krahasuara, mbështetur në ligjet e ndryshimit të fonetikës historike të greqishtes nga antikiteti në periudhën e paleokrishtërimit e më këndej, i kanë interpretuar në një semantikë tjetër vlerat tingullore të disa prej grafemave të këtij dorëshkrimi, për rrjedhim edhe të përmbajtjes së tij. Nga autorët vendës veçohen për studime të posaçme për kodikët Theofan Popa, Ilo Mitkë Qafëzezi, Aleks Buda, Kosta Naço.

"Kodiku i Purpurt i Beratit" dhe "Kodiku i Artë i Anthimit" ("Beratinus-2", shekulli i 9-të pas Krishtit) ishin dy prej veprave që gjendeshin në listat e objekteve të shpallur "në kërkim" në periudhën e Luftës së Dytë Botërore. Kleri, këshilli kishtar (sinodi), patriarkët dhe populli besimtar i Beratit, të cilëve iu kërkua dorëzimi i menjëhershëm i dy kodikëve, vendosën të bëjnë çdo sakrificë dhe të mos e tregojnë vendndodhjen e tyre, në çfarëdo rrethane. Ato u fshehën në grykën e një pusi, në një arkë metalike. Për një kohë, në vitet që pasuan, "Beratinus-1" dhe "Beratinus-2" konsideroheshin të zhdukur. U rizbuluan në kishën e kalasë së qytetit në vitin 1968, në një gjendje tejet të dëmtuar.

Në vitin 1971, në bazë të një marrëveshjeje ndërshtetërore, "Codex Purpureus Beratinus" u dërgua për restaurim pranë Institutit Arkeologjik të Kinës, ku u realizua një riprodhim identik, plotësisht i shfrytëzueshëm për studime. Vetë origjinali u restaurua, duke siguruar tejkalimin e gjendjes kritike dhe duke premtuar jetëgjatësi, përmes teknikës së mbylljes hermetike të fletëve një nga një ndërmjet dy xhameve në boshllëk. Mbas restaurimit, "Beratinus-1" u nda në nëntë vëllime, të cilat ruhen pranë Arkivit Qendror të Shtetit në Tiranë.

Nga ekspertimi prej specialistëve të Universitetit të Tiranës rezultoi se "Beratinus-2" ishte shkruar në "lëndë me natyrë shtazore", albuminoide, domethënë në pergamenë; kurse "Beratinus-1" në "lëndë celuloidike me natyrë bimore", homogjenizuar përmes ngjeshjes së fletëve të papirusit një mbi një deri në formimin e letrës së shkrimit.

Në vitin 1971, në bazë të një marrëveshjeje ndërshtetërore, dy kodikët e Beratit u dërguan pranë Institutit Arkeologjik të Kinës, ku u realizua restaurimi i tyre, përmes teknikës së mbylljes hermetike të fletëve një nga një ndërmjet dy xhameve në boshllëk. Mbas restaurimit "Beratinus-1" u nda në nëntë vëllime, kurse "Beratinus-2" në 21 vëllime. Nga studimet e mëvonshme është konstatuar se të dy kodikët janë shkruar në pergamenë (lëkurë keci e regjur dhe e ngjyrosur).

"Codex Purpureus Beratinus" u ftua të paraqitet jashtë vendit në ekspozitën "I Vangeli dei Popoli", organizuar nga Biblioteca Apostolica e Vatikanit, në jubileun e madh të 2000-vjetorit të krishtërimit. Brenda vendit është ekspozuar vetëm dy herë, me lejen e autoriteve më të larta zyrtare.

"Kodiku i Purpurt i Beratit" vlerësohet ndër veprat themeltare të letërsisë ungjillore, si dorëshkrim me rëndësi të posaçme për kulturën e krishtërimit. Ai çmohet gjithashtu për historinë e shkrimit, për vlerat evidente kaligrafike, si përmendore e trashëgimisë së përbotshme të dijes, si objekt shkencor i paleografisë, bibliologjisë, gjuhësisë, historisë së besimeve.

“Kodiku i Purpurt i Beratit”, sipas Aleksudhes, duhej të ishte shkruar “me dorën e shën Gjon Gojartit”. Mirëpo Batiffol mendon se “nuk është tamam dora e shën Gjon Gojartit.

Kodiku i Purpurt i Beratit merr një vlerë më të rëndësishme prej faktit se është shkruar në një periudhë kur lënda biblike ende nuk ishte kanonizuar. Dy ungjijtë që përmban kanë shmangie prej teksteve standarte. Kjo është arsyeja që vetëm një herë në vit, një pjesë e tij, mund të lexohej në meshë publike.

Duke u nisur prej faktit se në arkivat shqiptare ruhen mbi 100 dorëshkrime të tipit "kodik", në të cilët janë kopjuar gjatë 12 shekujve me radhë shkrimet e shenjta, "Testamenti i Vjetër", ungjijtë dhe tekste të tjera të shërbesës ekleziastike, mendohet se ato mund të jenë shkruar nga murgj vendës. Veç faktit se këto dorëshkrime krijojnë një traditë të letërsisë kishtare, vijnë në ndihmë të këtij përfundimi edhe të dhëna të tjera.

Hapësira iliro-biblike gjendet brenda asaj që zakonisht quhet "hapësirë biblike". Në librat e shenjtë shën Pali citohet të pohojë: "Predikova Jesuin prej Jerusalemit në Illyricum". Faltoret e para të krishtërimit në këtë hapësirë u ngritën qysh në mesin e shekullit të parë pas Krishtit (kisha e Linit dhe ajo e Tushemishtit).

Në hapësirën e iliro-shqiptarëve u formuan edhe disa personalitete që themeluan letërsinë e krishterë të ritualit roman. Kryelutja mijëvjeçare e krishtërimit perëndimor "Ty zot të lavdërojmë" - "Te Deum Laudamus", e cila u kompozua nga shën Niketa i Dardanisë (ose shën Niketa i Remesianës), u përhap në disa variante në Europën Perëndimore pas vitit 525 dhe është edhe sot një prej vlerave kryesore të krishtërimit. Sipas burimeve serioze të arkeomuzikologjisë, duke përfshirë ato britanike, franceze dhe italiane, Niketa ka shkruar se "ishte dardan" ("dardanus sum").

Ndërsa përkthimi i parë i Biblës prej hebraishtes në latinishte, i njohur me emrin "La Vulgata", u arrit në vitin 405, nga një ilir tjetër i shenjtëruar, Jeronimi i Eusebit (Hieronymus, i mbiquajtur edhe "shën Gjeri"). Shën Niketa dhe shën Jeronimi, që pasuruan kulturën e krishtërimit të Perëndimit, patën bashkëkohës e pasues që dhanë të njëjtën ndihmesë historike për pasurimin e letërsisë së krishtërimit lindor, përmes përkthimeve në greqishte të vjetër të ungjijve në dorëshkrimet e tipit "kodik".

"Kodiku i Purpurt i Beratit" është i regjistruar në listën e veprave më të rëndësishme të njerëzimit, të njohur me emrin "Memoire du Monde" ("Kujtesa e Botës") dhe prej disa vitesh gëzon kujdesin e drejtpërdrejtë të Unesco-s.

"Kodiku i Purpurt i Beratit" ka 190 fletë, kurse "Beratinus-2" përmban 420 fletë. Kodiku i dytë (sipas kronologjisë), i quajtur "Beratinus-2" ose "Kodiku i Anthimit", po edhe "Codex Aureus Anthimi" - për shkak të germës prej ari që është përdorur, i takon shekullit të 9-të. Ai përmban katër ungjijtë (sipas Gjonit, Lukës, Markut dhe Matheut).

Ka pasur gjithashtu katër shembëllime të ungjillorëve, nga të cilat kanë mbetur vetëm tri (e Markut, Gjonit dhe Lukës), kurse figura e Matheut është zhdukur. Figurat e ungjillorëve kanë korniza dekorative, që janë ndërtuar me motive floreale dhe gjeometrike (rrathë dhe lule). Stilistikisht krahasohet me një kodik që ruhet në Bibliotekën e Petersburgut dhe që u identifikua si dorëshkrim i shekullit të nëntë nga studiuesi gjerman Kurt Witzman. Kodiku i Petersburgut njihet me emrin e "Kodiku grek 53".

"Beratinus-1" dhe kodikët e tjerë të Shqipërisë janë vepra me rëndësi edhe për historinë e kulturës e të shkrimit të shenjtë, por dhe të letrarësisë në përgjithësi.
Në fondin e pasur të kodikëve të Shqipërisë, përveç "Beratinus-1" e "Beratinus-2", bëjnë pjesë edhe dhjetëra dorëshkrime të tjera, që kanë marrë emrat e qyteteve ku janë zbuluar ("Kodiku i Vlorës", afërsisht shekulli i 10-të; "Kodiku i Përmetit", i shekullit të 14-të; "Kodiku i Shkodrës", i të njëjtit shekull; "Kodiku i Gjirokastrës", i shek. të 16-të; "Kodiku i Fierit" - ose i shën Kozmait, i fillimit të shek. të 19-të).

Në kodikët që i takojnë periudhës prej shekullit të 12-të e këndej ka dhe të dhëna etnografike, rregulla të ndërtimit të jetës së përbashkët, të dhënies të së drejtës, të trashëgimit të pasurisë nëpërmjet fejesës ose prej ndarjes, të ndryshimit të së drejtës në rastin e konvertimit të fesë. Në dorëshkrimet e dy shekujve të fundit marrin më shumë rëndësi çështjet laike.


Në njërin prej kodikëve të vonët të Korçës (shek. i 18-të) disa prej problemeve themelorë që zënë vendin qendror janë: dallimi i të urtit prej të diturit; ç'mendojnë i urti dhe i dituri për Perëndinë; mendimi i të diturit për fenë, amshimin dhe lirinë; mendimi i të diturit për njeriun e mirë dhe virtytin.

Kodikët e Shqipërisë janë përmendore të kulturës dhe qytetërimit të krishterë dhe mbajnë vulën e hapësirës biblike-ekumenike ku kanë jetuar shqiptarët dhe të parët e tyre. Ato janë burim krenarie për bibliologët, për njohësit e shkrimeve të shenjta e për kishën, por edhe objekt studimi për etno-psikologjinë, për gjuhën dhe teknikën e shkrimit, për kaligrafinë, për artet e zbatuara figurative dhe për ikonografinë. Kodikët janë enciklopedi të vërteta të mendimit të krishterë.


BIBLIOGRAFI:

1. "Les Codex - Trésors de la Culture Albanaise", edit. Direction Général des Archives, 1999.
2. Prof. Kolë Popa, "Ekspertizë e kampionëve të dy kodikëve të vjetër kishtarë", dorëshkrim, DPA, viti 1972, dosja 18, faqe 1-3.
3. Theofan Popa, "Katalogu i dorëshkrimeve të kodikëve", ruhet pranë AQSH.
4. Liljana Bërxholi, "Vlera e kodikëve mesjetarë dhe puna për evidentimin e tyre", botuar në "Arkivi shqiptar", 1999/1, f. 63-71.
5. Pierre Battifol, "Les manuscrits grecs de Berat d'Albanie et le Codex Purpureus", Paris 1886.
6. Prof. Ramadan Sokoli, "16 shekuj", Tiranë 1994.
7. Eduard Zaloshnja, "Disa të dhëna për restaurimin e dy kodikëve më të vjetër", dorëshkrim, Tiranë 2000, ruhet pranë AQSH.
8. Shaban Sinani, "Kodikët e Shqipërisë dhe 2000-vjetori i krishtërimit", në "Media", 2000/6.

-------------------------------------------------

Dërguar më 23 shtator 2003 tek Trepca.net, nga Çerçiz Loloçi (Tiranë)

--------------------------------------------------

[Albo]

Sigurisht që më i rëndësishmi dhe më i famshmi prej tyre është ai që njihet me emrin “Codex purpureus Beratinus” (Kodiku i purpurt nga Berati). Ky është një nga Kodikët më të vjetër në të gjithë botën (dy të tjerët, po të shek. V-të dhe VI-të pas Krishtit janë në Rusi). Ai përfaqëson një dorëshkrim (ekzemplar i vetëm origjinal) e përbëhet nga 190 fletë pergamenë të ngjyera në të kuqe të theksuar (të purpurtë). Kodiku përmban dy Ungjij, sipas Markut dhe sipas Matheut. "Kodiku i purpurtë i Beratit" u shkrua në një kohë kur ende nuk qenë vendosur se cilët do të ishin librat kanonikë të Dhiatës së Re, prandaj ky dorëshkrim ka disa shmangie dhe mospërputhje nga teksti origjinal. Gjithashtu sipas Batiffolit, Ungjilli sipas Matheut ndodhet ndërmjet faqeve 1-112, ndërsa faqet që vijojnë i përkasin Ungjillit sipas Markut. Në kohën që e vëzhgoi Batiffoli, kodikut i mungonin rreth 40 faqe. Për herë të parë "Kodiku i Purpurtë i Beratit" përmendet në "Diptikët e kishës së Shën Gjergjit", e cila ndodhej brenda kalasë së Beratit. Ky kodik është shkruar me gërma argjendi të tretur, me përjashtim të disa (fjalëve e shprehjeve) që janë me gërma të arta, në pergamenë. Kodiku daton në shekullin e VI-të. Studiuesit shqiptarë, ndonëse nuk kanë përfunduar ndonjë vepër të thelluar për këtë dorëshkrim, mendojnë se është shkruar nga murgj vendas. Ka arësye të mendohet se ky kodik është vazhdim i një tradite të hershme, kontributit të iliro-shqiptarëve në përhapjen e Krishterimit. (27)

Prandaj ky kodik merr rëndësi të madhe për historinë e Krishterimit e për historinë e traditës së shkrimit, për faktin se është ruajtur në gjendje të lexueshme për 15 shekuj me rradhë.

Kapaku i Kodikut është metalik e i zbukuruar me figura biblike, ndërsa teksti është në greqishte të vjetër. Kodiku ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit. Për nga rëndësia e veçantë që ka për historinë e traditës kulturore të vendit dhe të asaj botërore Kodiku ruhet në tre forma:

1. I restauruar me teknologji kineze të laminimit në mesin e viteve 70-të (çdo fletë vendoset ndërmjet dy xhamave, për këtë arsye origjinali një-vëllimsh është ndarë në nëntë vëllime).

2. I riprodhuar si tekst i shfrytëzueshëm, duke ndjekur analogjikisht origjinalin (në lëndë, në kaligrafi, në stilizimin e gërmave dhe në zbukurimet shoqëruese: vinjeto, miniatura, figurina në një vëllim.

3. I riprodhuar në formën e maketit në gjendjen që ruhej deri para restaurimit – në pamje të jashtme identik me origjinalin.

Mund të themi se Kodiku i purpurtë i Beratit “Codex purpurus Beratinus Ø” bën pjesë tek variantet më të vjetra të dorëshkrimeve Biblike. Gërma Ø, tregon radhën që ai zë në vargun e dorëshkrimeve të lashta Biblike. (28)

Kodiku i Artë

Kodiku i dytë për nga rëndësia dhe vjetërsia është ai me emrin “Codex aureus Anthimi” (Kodiku i artë). Ndryshon nga i pari, sepse ky kodik është shkruar në pergamen me gërma ari të tretur. Si vëllim Kodiku i artë është më i madh e përmban 413 fletë. Në të përfshihen të katër Ungjijtë (sipas Matheut, Markut, Llukës e Joanit). Ku kodik i takon shek. IX-të dhe është i shkruar me gërma të një tipi të ri, të rrumbullakët dhe me bishta, të quajtur korsiv minuskul. Edhe ky Kodik është i shkruar në greqishten e vjetër. (29)

[Albo]

Si u zbuluan Kodikët e Beratit

Studiuesi francez Pjer Batiffoli, gjatë vizitës nëpër kishat e Beratit në vitin 1865 mbeti i mahnitur nga zbulimi i disa Kodikëve të vjetër kishtarë. Nga Kodikët më të njohur, për të cilët na flet Batiffoli është Codex purpurus Beratius Ø, vepër e shek. VI-të si dhe Codex aureus Anthimi që i përket shekullit të IX-të.

Por si u bë e mundur që ky Kodik të mbërrinte deri në ditët tona?

Atdheu ynë, Shqipëria gjithmonë ka qënë në fokusin e pushtimeve nga armiqtë e ndryshëm. Luftrat e panumërta sillnin gjithnjë me vete përndekje e shkatërrime si edhe grabitjen e vlerave kulturore.

Në vitin 1356 serbët dogjën Beratin, që ishte një nga qendrat kryesore të zhvillimit të arbërit dhe të Kishës Orthodhokse. Pikërisht në këtë situatë të vështirë, meshtari Skuripeqi së bashku me murgun Theodhulos ngarkuan në 27 thasë Kodikët e Shenjtë kishtarë dhe i fshehën, me qëllim që kultura Shqiptare të mos dëmtohej dhe grabitej e që ky komb të mos mbetej pa traditë e histori. (30) Gjatë Luftës së I-rë botërore austriakët që pushtuan Beratin dhe rrethinat e tij përdorën të gjitha mjetet, që nga premtimet joshëse dhe deri tek kërcënimet kundër epitropëve të kalasë, për të treguar vendin e fshehtë.

Kështu që këto vepra të shenjta mbijetuan në sajë të njerëzve shpresëtarë e patriotë të Kishës sonë. Kjo histori e thjeshtë por heroike është përsëritur sa e sa herë nëpër shekuj, ku të huaj të tjerë herë nën petkun e mikut e herë nën kërcënimin e armëve, u përpoqën t’i grabisin këto thesare të popullit tonë. E në të gjitha këto raste, shpresëtaria e popullit orthodhoks i ka dalë për zot duke i ruajtur si dritën e syve këta libra të shenjtë, ashtu siç ka ruajtur edhe thesaret e tjera që përbëjnë identitetin tonë kombëtar. (31)

Deri në pushtimin e Shqipërisë nga italianët fashistë, Kodikët e Beratit u paraqiteshin besimtarëve vetëm një herë në vit, në të kremten e Shën Joan Pagëzorit. Më vonë ata u ruajtën me fshehtësi nga kleri dhe epitropët e kishave të Beratit. Kodikët e Beratit janë zbuluar shumë vonë. Në gjysmën e dytë të shekullit të XX-të. Zbuluesi i tyre është psalti i qytetit të Beratit Nasi Papavli nga lagja Mangalen. Zbulimi i tyre u bë në këto rrethana;

Nasi ishte djalë prifti dhe çdo të Djelë që në moshë të re, shoqëronte të atin kur ngjitej në lagjen kala për të meshuar në Kishën e Shën Trinisë, për ta ndihmuar dhe për të mësuar të psalë. Kur djali u rrit dhe ishte në moshë madhore, një ditë pas meshës, kur kisha ishte e boshatisur nga besimtarët, i ati e thirri brenda në Hierore dhe i tha se do t’i tregonte një sekret të rëndësishëm. Ai i tregoi një kapak pranë Tryezës së Shenjtë dhe i tha që ta hiqte. Para syve të djalit u duk në errësirë një gropë e thellë. Aty i tha i ati, janë fshehur dy libra me vlerë të madhe, të cilët të huajt janë përpjekur t’i shtien në dorë.

Pasi i ati vdiq Nasi mori rrugën e kurbetit, shkoi në Amerikë për të siguruar jetën e familjes. Pas shumë vjetësh u kthye në atdhe. Thonë se amanetin se tret dheu dhe Nasit i rëndonte shumë amaneti i të atit, por nuk shihte asnjë rrugëdalje. Në vitin 1939 Shqipëria u pushtua nga Italia fashiste dhe italianët nisën të interesoheshin për ato dy libra. Pas çlirimit të vendit në vitin 1956, Nasi u transferua familjarisht në Tiranë dhe u krijuan kushte për ta ndjekur problemin. Megjithatë nuk e pati të lehtë sepse përmbajtja e librave ishte fetare dhe regjimi ishte ateist. Më në fund, trokiti në Institutin e Shkencave ku kërkoi takim me Prof. Dr. Aleks Budën, kryetar i këtij Instituti. Ai e priti, e dëgjoi me vëmendje dhe i premtoi se do të interesohej dhe do ta njoftonte. Në takimin tjetër Prof. Dr. Aleks Buda i tha se çështjen ja kishte referuar Degës së Brendshme të Beratit, kishte shkuar edhe vetë në Berat, por përgjigje nuk kishte marrë.

Siç duket epitropët e klasës nuk kishin besim tek autoritetet komuniste. Pësëmbëdhjetë vjet me radhë Nasi, çdo dy javë shkonte në Institutin e Shkencave për të marrë ndonjë përgjigje. Më në fund vëllimet u gjetën dhe vetëm atëherë Nasi mësoi se dy librat aq të kërkuar nga të huajt ishin Kodikët e shekujve të hershëm me vlerë të rrallë historike. Por Kodikët ishin dëmtuar keq nga lagështira dhe kishin nevojë të restauroheshin, prandaj u dërguan në Kinë rreth viteve 70-të. Duart e arta të artizanëve kinezë i kthyen Kodikët në gjëndjen e mëparshme dhe pas disa vitesh iu dorëzuan Arkivit Qendror të Shtetit ku ndodhen edhe sot, nën dispozicionin e studiuesve shqiptarë. Dorëzimi i Kodikëve u bë me ceremoni. Në mbledhje morën pjesë edhe përfaqësues të lartë. Ato ditë Prof. Dr. Aleks Buda botoi një artikull të gjatë në gazetën “Zëri i Popullit” për rëndësinë e Kodikëve të Beratit, ku shprehte njëkohësisht konsideratën e tij të veçantë për familjen e Nasi Papapavlit. Kur i biri e falenderoi atë për çka kishte shkruar në gazetë, Prof. Dr. Aleks Buda iu përgjigj: “U çlirova nga një barrë e rëndë morale karshi babait tuaj, i cili me një përkushtim, këmbëngulje dhe durim të habitshëm nuk reshti së ardhuri në Institut çdo dy javë, për 15 vjet rresht, për të marrë ndonjë përgjigje për fatin e Kodikëve. (32)

[Albo]

"Kodiket e Shqiperise" i jepen publikut nga Arkivi i Shtetit

Ka qene nje ngjarje kulturore, botimi i Drejtorise se Pergjithshme te Arkivit te vepres shkencore te ilustruar "Kodiket e Shqiperise". Ne kete perzgjedhje, jane studimet e nje periudhe 135 vjecare te 100 kodikeve dhe 17 fragmenteve te "FONDIT 888" te Arkivit bashke me referenca, nje fjalor shpjegues dhe shume shenime sqaruese. Nje redaksi, e drejtuar nga Dr.Shaban Sinani, drejtori i Institucionit, ka bere te mundur hartimin e vepres prestigjioze, qe eshte kontribuar financiarisht nga UNESCO dhe patrimonuar nga Presidenti Moisiu

Ben Andoni

Jane disa ngjarje qe e bejne krenare kulturen kombetare. Nje e tille, pa asnje dyshim, ka qene edhe aktiviteti i djeshem i Drejtorise se Pergjithshme te Arkivave ne "Sheraton Tirana". Ku eshte prezantuar, vepra madhore shkencore e ilustruar, "Kodiket e Shqiperise" kushtuar doreshkrimeve ungjillore, qe i jane bere te njohura publikut per nje periudhe historike gati 135 vjecare. Jo me shume se nje arritje, aktiviteti i djeshem i bashkeorganizuar dhe me Komisionin Kombetar te UNESCO-s dhe Akademine e Shkencave ka qene edhe sfida e shkencetareve te historise shqiptare per nje disipline kaq profesionale. Per te qene te sinqerte "tradita e shkrimeve kishtare ne Shqiperi ka pasur me shume vemendje ne shkencen boterore, sesa ne ate antropologjike shqiptare", ka shtuar Prof. Shaban Sinani, nje nga organizatoret kryesore te ketij botimi prestigjioz. Duhet shtuar se per shkak te pozicionit ateist te shtetit shqiptar, per nje kohe relativisht te gjate, keto studime jane lene menjane. Ndersa, pranohet nga ana tjeter, se per te hulumtuar dhe per te studiuar keto kryevepra do te duheshin specialiste te vertete, te denje per te vleresuar si duhet keto thesare.

Aktiviteti

Ishte i gjithe ky sfond, qe ka mbledhur dje paradite, akademike te shquar, studiues te njohur nen patronazhin e Presidentit te Republikes, Alfred Moisiu. Dr.Shaban Sinani, qe ka drejtuar aktivitetin, ka prezantuar dhe tre recenzente te njohur, respektivisht Prof. Andromaqi Gjergji, Prof. Aleksander Meksi dhe Prof. Neritan Ceka. Te tre studiuesit kane vleresuar botimin, si nje kontribut per kulturen kombetare dhe si nje ndihmese per vetedijen e shqiptareve. Ne kete linje ka qene edhe presidenti i Republikes, i cili ka shtuar se "rinia jone duhet te jete e ndergjegjshme per kete qe trashegon" dhe ne fund ka shtuar qe "keto vlera duhet te njihen nga politika shqiptare". Dr.Sinani, i cili eshte inisiator i kesaj vepre, ka vleresuar gjykimin, qe i eshte bere vepres duke premtuar se sugjerimet profesionale do te ishin te vlefshme per botimet e tjera. Ne aktivitet kane qene te pranishem studiues dhe punonjes te ndryshem te disiplinave historike dhe shume aktiviste te Shoqerise Civile.

Per kodiket

Dy kodiket, qe ishin prezente ne sallen e konferencave te Sheratonit kane qene pika ku u zhvendos me vone, interesimi viziv i auditorit te zgjedhur. Dy mrekulli, si mund te quheshin dy kodiket e demostruar, kane qene me pas, ajo qe lidhte aktivitetin me rendesine e tij. Publiku i gjere i njeh kodiket nga aktivitetet e vazhdueshme, qe ka krijuar Drejtoria e Arkivave. Ndersa, i fiksuar ne mendjet e shume syresh, ka mbetur "Kodiku i purpurt i Beratit-Codex Purpureus Beratinus", qe u ekspozua edhe ne Vatikan. Ky doreshkrim nga te paktit e mbetur te kohes se tij eshte i lidhur dhe vazhdon qe te lidhet me emrin e Shen Gjon Gojartit, qe mbahet si nje nga protagonistet e hershem te krishterimit. Rendesia e ketij kodiku eshte se tek ai mund te evidentohet ne nje fare menyre, kalimi prej fjales se shenjte tek shkrimet e shenjta. Thuhet nga studiuesit vendas se numri i kodikeve tane te njohur ne bote eshte i kufizuar. Por "Beratinus" kalon shume perpara. Ai ka vlere sepse ne te gjenden gjurme te shkrimeve siriake (Te Lindjes) dhe te Perendimit. Duhet thene se ne Shqiperi, dijetari i pare qe i beri te njohur ato, ka qene Ilo Mitke Qafezesi. Ndersa, duke iu kthyer Beratinus, rendesia e tij eshte e madhe, se vellime si ai kane mbijetuar pak ne bote, referuar studiuesve.

Botimi

Redaksia e drejtuar nga Dr. Sinani ka perzgjedhur per vepren "Kodiket e Shqiperise" pjesen me te madhe te artikujve dhe shkrimeve te ndryshme njohese dhe studiuese per doreshkrimet ungjillore, per publikun, ne nje periudhe me te gjate se nje shekullore. Si parendes eshte marre ipeshkvi i Beratit, Anthim Aleksudhi dhe eshte vazhduar me te tjere. Jane perzgjedhur per kete 100 kodike dhe 17 fragmente. Keto jane pjese e "Fondit 888" te AQSH-se. Nuk jane futur ende dhe presin driten e botimeve te tjera, nje numer kodikesh, qe jane ne arkiv, por ne fonde te tjere respektive si ne ato te "Arqipeshkvise se Gjirokastres, Drinopolit, Shkodres, Manastirit te Shen Gjon Vladimirit dhe disa fonde te tjera. "Disa kodike, si 'Liturgjia e Shen Gjon Gojartit', qe pershkruan Batiffol-i, pa bere fjale per disa te tjere, qe ky nuk arriti t'i shohe me sy, si nje kodik i shekullit te pare qe ruhej ne Gjirokaster, si edhe nje kodik tjeter i shekullit te 4-t, ekzistenca e te cilit do te ndryshonte kalendarin e kulturave ne shkalle evropiane e boterore, sikurse dihet me vone u zhduken pa gjurme. Tani ato ekzistojne vetem ne pershkrimet e studiuesve", veren studiuesi Sinani. Shumica e shkrimeve qe botohen ne kete veper jane te karakterit "katalog". Alekxoudis pershkroi 6 doreshkrime; Battifol pershkroi e analizoi 16, megjithese kishte permendur me shume. Eshte edhe studimi i Koder-it e Erich Trapp-it. Keta erdhen dhe i pane ne arkivat tona ne vitet '60. Ata i bene te njohur ne listat nderkombetare, ekzistencen e nje numri kodikesh te panjohur te botes shqiptare dhe pergatiten dhe studimet per Beratinus-1 dhe Beratinus-2. Redaksise, qe ka pergatitur botimin, i eshte dashur te punoje dhe per shenimet shpjeguese, saktesuese dhe krahasuese ne dy forma: si shenime te brendashkruara dhe si shenime ne fund te faqeve. Ketij botimi i eshte shtuar dhe nje fjalorth. Duhet shtuar se botimi eshte mbeshtetur financiarisht nga UNESCO dhe dje Dr. Sinani nuk ka harruar pa permendur edhe kontributin e Dr.Matsuura, Drejtorit te Pergjithshem te UNESCO, qe e ka vleresuar dhe ndihmuar kete botim.

Perfundim

Cfare duhen te gjitha keto-mund te pyesin njerez te thjeshte? Ne fakt, jo ndonje gje e madhe, por Shoqata Nderkombetare Biblike, qe eshte duke punuar ne Londer, dhe qe punon per redaktimin e Dhiates se Re, mbi bazen e referencave te doreshkrimeve te vjetra, me qellim qe ky tekst te jete i pranueshem per te gjitha kishat, doreshkrimin "Beratinus" p.sh. e vlereson si nje prej pikembeshtetjeve me te rendesishme te nismes se saj. Kjo eshte nje nga gjerat e fundit, qe Shqiperia dhe trashegimia e saj i ka falur pafund Krishterimit. Kete mision, dje, punonjesit e Arkivit e ndjenin teksa kishin pse te ishin krenare perpara auditorit, qe ka pershendetur iniciativen e tyre.

[Albo]

Kodikët: Thesare të Kulturës së Popullit Shqiptar

Kodikët janë objektet më të vjetra dhe më origjinale që vërtetojnë për kulturën e traditën e lashtë të popullit tonë ndër shekuj. Kodikët janë libra që përmbajnë shkrime të shenjta agjiografike e jetë shenjtorësh. Kodikët konsiderohen si dëshmitë më të hershme të historisë së shkrimit nëpër trevat shqiptare. Rëndësia shkencore e të dhënave historike që përmbajnë Kodikët kishtarë qëndron në faktin se ata janë me prejardhje shqiptare. Zbulimi i Kodikëve vërteton qartë se Kisha Orthodhokse ka qenë djepi i kultivimit dhe i ruajtjes së kulturës kombëtare.

Në Arkivin Qendror të Shtetit ndodhen 100 kodikë të plotë. Por ky nuk është numër i saktë, sepse kërkimet e viteve të fundit kanë bërë të mundur evidentimin e mjaft Kodikëve të rinj, që ruhen nëpër bibliotekat familjare. Të gjithë këta të marrë së bashku e pasurojnë gjeografinë e shpërndarjes së tyre. Përsa i përket përmbajtjes, Kodikët janë një kompleks i vlerave shpirtërore.
Kodikët u shkruan kryesisht prej shekujve VI-XVIII-të. Pothuajse të gjithë përfaqësojnë dorëshkrime me përmbajtje biblike e liturgjike (jetë shenjtorësh dhe histori kishe). Në Kodikët e shek. XII-të e këndej ka edhe të dhëna etnografike. Gjithashtu në Arkivin Qendror të Shtetit ndodhen edhe 17 Kodikë të dëmtuar, të cilët janë vetëm fragmentarë.

Kodikët janë të larmishëm e ndryshojnë ndërmjet tyre:
- Kodiku i shek.VI-të është shkruar me shkronja kapitale, me argjend të shkrirë, në pergamenë të purpurtë.
- Kodiku i shek. IX-të është shkruar me shkronja të vogla ari.

Kodikë të tjerë të shekujve të mëvonshëm janë të shkruar me shkronja ngjyrë kafe, iniciale ari, në pergamenë ose në letër. Gjuha me të cilën janë shkruar Kodikët është greqishtja e vjetër ose latinishtja si edhe pak sllavishte e vjetër. Kaligrafia prej ari e argjendi është shoqëruar edhe me silueta figurinash me motive lulesh, vinjeta në formë katërkëndëshi, me shpezë të stilizuar jashtë vinjetave etj.

Ka Kodikë ku çdo faqe paraqet diçka të veçantë. I tillë është një nga Kodikët e Beratit ku në çdo faqe, kanonet e Eusebit janë stolisur me skema gjeometrike, kolona e fusha të pikturuara me lule të stilizuara.

Kapakët e këtyre librave janë kryesisht prej dërrase, të veshur me lëkurë apo pëlhurë kadife të stampuar me pamje ungjillore, motive lineare të pasuara me lule e gjethe të stilizuara.

Arkivi Qendror i Shtetit disponon një katalog me rreth 200 faqe dorëshkrim, ku përshkruhet përmbajtja e çdonjërit prej Kodikëve. Ky katalog është hartuar nga teologu i apasionuar Theofan Popa.

Njohtimet e para për Kodikët

Për praninë e Kodikëve në trevat shqiptare njoftimin e parë e ka dhënë Episkopi i Beratit Anthim Aleksudhi, nga gjysma e dytë e shek XIX-të në vitin 1868 në librin "Përshkrim i shkurtër historik i Mitropolisë së Shenjtë të Beratit" botuar në Korfuz. Në vitin 1885 vjen në Shqipëri studiuesi francez Pjer Batiffoli. Gjatë vizitës së tij nëpër kishat orthodhokse të Beratit, ai mbeti i mahnitur kur zbuloi Kodikët. Siç thotë edhe vetë Batiffoli, që u njoh vetëm me një pjesë të Kodikëve, për të cilët hartoi një katalog në formën e një biografie të shkurtër të librave. Në këtë katalog Batiffoli nënvizon: “Nuk m`u lejua veçse një iventar i shkurtër, kam përshtypjen dhe s’jam aspak i sigurt të kem parë gjithçka”.

Ndër Kodikët më të njohur, që përmend Batiffoli në katalogun e tij janë edhe “Codex purpurus Beratinus Ø”, vepër e shek. VI-të dhe “Codex aureus Anthimi”.

Ai gjeti tre Kodikë kristografikë të stilit bizantin të shkruar me ar dhe me argjend, ndërkohë kur në mbarë botën numëroheshin jo më shumë se 12 të tillë.

[Albo]

Nje kodik i shekullit te XVII ne arkivin e Muzeut Kombetar

TIRANE, 13 Prill2001
ATSH

-Klotilda Biçaku

- Nje kodik me vlera te rralla historike, i cili i perket shekullit te XVII, me origjine nga Vithkuqi i Korçes ndodhet ne arkivin e Muzeut Historik Kombetar.
Burime nga Muzeu Historik Kombetar thane te enjten per ATSH-ne se, "kodiku ne gjuhen greke i shtypur ne Venedik te Italise permban kater ungjijte, komente liturgjike dhe kalendarin e festave fetare".
Kodiku ka nje numer te madh gravurash me interes te veçante historik, te cilat jane te stilit barok dhe jane e vetmja deshmi qe arti barok europian eshte pelqyer dhe njohur ne Shqiperi.
Ndersa kapaku i kodikut ka punime ne reliev prej floriri, te cilat paraqesin kater ungjilloret, Mateun, Markun, Luken dhe Gjonin, nje skeme te Krishtit ulur ne fron dhe qe ka anash Shen Merine dhe Shen Gjon Pagezorin si dhe disa koka engjejsh. Punimi artistik i kapakut prej floriri i perket shekullit te XVIII dhe eshte i stilit postbizantin.
Sipas specialisteve, ky stil kombinon me zhvillimin e ikonografise shqiptare te shkolles se Korçes si dhe me emrat e ikonografeve David Selenica dhe Kostandin Shpataraku.
Ne faqet e brendshme te Kodikut ka disa shenime ne greqisht perkthyer nga bizantologu shqiptar Theofan Popa, te cilat saktesojne daten e djegies se Vithkuqit dhe shkaterrimin e kishave te tij ne vitin 1822.

[Albo]

BEHEN TE NJOHUR 100 KODIKE TE SHQIPERISE

Prof. as. dr. Kaliopi Naska
Prof. as. dr. Shaban Sinani

Ne librin "Kodiket e Shqiperise", veper shkencore e ilustruar, jane perzgjedhur e botuar pjesa me e madhe e artikujve dhe shkrimeve me karakter studimor e njoftues per doreshkrimet ungjillore, qe i jane paraqitur publikut per nje periudhe afro 135-vjecare, qysh se ipeshkvi i Beratit, Anthim Aleksudhi (Anthimus Alexoudes), dijetari, "miku i artit", sic e quanin me miredashje ne Kostandinopoje, pershkroi, per te paren here, ne librin e tij "Pershkrim i shkurter i mitropolise se shenjte te Beratit", disa nga kodiket me te vjeter, qe ruheshin ne kishat e manastiret e besimtareve shqiptare.

Ne veper jane perfshire dhe studime te paleografeve, tekstologeve, kataloguesve dhe bibliologeve te huaj e vendes.

Tradita e shkrimeve kishtare

Sikurse do te vihet re prej vete lexuesit, tradita e shkrimeve kishtare ne Shqiperi ka pasur me shume vemendje ne shkencen boterore se sa ne ate antropologjike shqiptare, ne ate kuptim qe shkenca amerikane njeson dijen per historine e kultures njerezore. Kjo lidhet me shume arsye, nga te cilat njera eshte ajo e pozites ateiste te shtetit shqiptar per nje periudhe relativisht te gjate, por kryesorja eshte mungesa e specialisteve me njohuri nderdisiplinore per te gjykuar e vleresuar.

Studiuesit e huaj ia kane kushtuar vemendjen kryesore "Kodikut te Purpurt te Beratit" - Codex Purpureus Beratinus F - i njohur gjeresisht me emrin e shkurter "Beratinus". Ne fakt emrin e Beratit e ka marre si epinom edhe "Kodiku i Arte i Anthimit", i cili mbiquhet shpesh "Beratinus-2". Kjo ka ndodhur jo vetem per faktin se "Beratinus" i takonte nje periudhe shume te hershme (i shkruar ne kufijte e fundme te paleokrishterimit); jo vetem sepse per nje kohe te gjate emri i tij eshte lidhur e vazhdon te lidhet me emrin e Shen Gjon Gojartit (Joan Chrysostome), nje prej protagonisteve dhe reformatoreve me te medhenj te historise se krishterimit te hershem; jo vetem sepse doreshkrime si "Beratinus" kane mbijetuar ne bote me pak se gishtat e dores; por, mbi te gjitha, per faktin se, sic e ka vene re mencurisht P. Batiffol, ne tekstin e ketij doreshkrimi ka here pas here "shmangie leximi" ("conflate reading"), qe lidhen me karakterin jonormativ te ketyre fragmenteve kalimtare.

Historia e mendimit ungjillor

"Beratinus" mori rendesi boterore si nje doreshkrim i hershem qe mund te ndihmonte per te plotesuar historine e zhvillimit te mendimit ungjillor, nepermjet studimeve te posacme te tekstologjise kritike ("textual criticism"), qe mund te thuhet se, ne dijen shqiptare, sapo kane filluar. Ne nje veshtrim me te gjere keto studime do te evidentonin se cfare ndodhi ne procesin e kalimit prej fjales se shenjte tek shkrimet e shenjta, prej predikimit ungjillor gojor tek predikimi kanoni.

Rendesia e "Beratinus-it" u theksua edhe me nga fakti se ne tipologjine e tekstit te tij gjenden gjurme te shkrimeve siriake (te Lindjes) dhe te Perendimit njeheresh. Ketij mendimi i jane permbajtur shume dijetare, prej Batiffol-it deri tek Aleks Buda e me pas Roderic L. Mullen. Kjo e ben ate nje prej doreshkrimeve me te rendesishem per te krahasuar shkollat e shkrimeve ungjillore dhe procesin historik te kanonizimit te shkrimeve te shenjta ne pergjithesi.

Numri i kufizuar

Per fat te keq, numri i kodikeve me njohje nderkombetare te ruajtur ne Shqiperi, duke perjashtuar "Kodikun e Arte te Anthimit" (nje doreshkrim i rralle krysografik, ne pergamene te purpurt) dhe disa te tjere, me gjithe kete vemendje, qe e tejkalon interesin e shkences vendese, eshte i kufizuar. Te pakte kane qene ata qe kane bere studime duke pasur njohje te drejtperdrejte per kodiket. Disa te tjere kane shkruar duke pasur si burim jo vete kodiket, por studimet mbi to.

Ne Shqiperi dijetari i pare qe ka bere te ditur ekzistencen e Beratinus-it dhe te disa kodikeve te tjere ka qene Ilo Mitke Qafezezi. Ky qe me shume i preokupuar per "Kodikun e Koste Beratit", ne te cilin gjendej nje alfabet i panjohur i shqipes me grafema helene, por nuk harroi te permendte pak me gjeresisht vlerat e thesarit doreshkrimor beratas. Me kete rast ai krijoi edhe neologjizmin "shkresedore", per "manuscript" - doreshkrim, qe nuk pati fat te mbetej ne gjuhen aktive.

Redaksia qe pergatiti vepren "Kodiket e Shqiperise" parapelqeu ne kriter perzgjedhjen e studimeve dhe artikujve me karakter shkencor, botuar ne revista akademike-universitare dhe buletine shkencore. Nje numer artikujsh te botuar here pas here ne shtyp thjesht per qellime njohjeje dhe vleresimi nuk jane perfshire. Per ndonje prej ketyre te fundit, qe ka pasqyruar perparim te dijes e te informacionit rreth kodikeve, eshte bere perjashtim.

Duke iu permbajtur kuptimit terminologjik qe i eshte dhene fjales "kodik" ne arkivistike, kane mbetur jashte kesaj vepre nje numer studimesh me karakter filologjik, nder te cilet vecohen studimet e albanologut gjerman Armin Hetzer, shkrimet e te cilit kane pasur dhe kane rendesi per te bere te njohura vlerat gjuhesore te disa kodikeve te Shqiperise; si dhe studimet e ak. Alfred Uci kushtuar vepres se Teodor Kavaliotit: logjikes, fizikes dhe metafizikes se tij, tekste te akademise se Voskopojes.

Fondi i rralle

Me "kodike te Shqiperise" ne kete veper, me ndonje perjashtim tejet te rralle, kuptohet vetem "Fondi 888" i AQSH-se, ku jane koleksionuar 100 kodike dhe 17 fragmente. Ndoshta numri i kodikeve qe gjenden ne fonde te tjere ne kete arkiv (arkipeshkvia e Gjirokastres / Drinopolit /, arkipeshkvia e Shkodres, manastiri i Shen Gjon Vladimirit dhe disa fonde te tjere, nominale) eshte i barabarte me ato te "Fondit 888". Por keto jane ende te pakataloguar ne nje regest teresor. Ka dhe per to te dhena te thjeshta informimi, por ne fondin ku gjenden.

Disa kodike, si "Liturgjia e Shen Gjon Gojartit", qe pershkruan Batiffol-i, pa bere fjale per disa te tjere qe ky nuk arriti t'i shohe me sy, si nje kodik i shekullit te pare qe ruhej ne Gjirokaster, si dhe nje kodik tjeter i shekullit te 4t, ekzistenca e te cileve pa dyshim do te ndryshonte kalendarin e kulturave ne shkalle europiane e boterore, sikurse dihet, me vone u zhduken pa gjurme. Tani ato ekzistojne vetem ne pershkrimet e studiuesve.

Nje numer i madh kodikesh gjenden ne institucione te tjera: ne Biblioteken Kombetare, ne Muzeun e Artit Mesjetar te Korces, ne bibliotekat e institucioneve te Akademise se Shkencave, si dhe ne bibliotekat e qytetareve. Deri ne fillim te viteve 1990, nga veprimtaret e sherbimit arkivor, jane raportuar deshmi per ekzistencen e kodikeve te tjere mesjetare ne familjet qytetare shqiptare. Ne kete kuptim, mungon nje regjister kombetar, nderinstitucional, i te gjithe kodikeve te Shqiperise.

Karakteri katalog

Shumica e shkrimeve qe botohen ne kete veper jane te karakterit "katalog". Alexoudis pershkroi 6 doreshkrime. Batiffol pershkroi e analizoi 16, megjithese permendi shume me teper: nuk pati mundesi t'i shihte e t'i analizonte. Ne formen e nje katalogu paraqitet edhe studimi i Johannes Koder-it e Erich Trapp-it: keta paten mundesi te vizitojne arkivat e Shqiperise dhe te shohin koleksionin e kodikeve qe ishin mbledhur deri atehere (mesi i viteve 1960) dhe ruheshin ne AQSH. Studimet e tyre shpallen ne listat nderkombetare ekzistencen e nje numri kodikesh te panjohur te botes shqiptare. Ne ate kohe nje pjese e madhe e kodikeve gjendeshin ende ne pronesi te kishave dhe manastireve dhe Koder-Trapp nuk paten mundesi t'i katalogonin te gjithe. Nje skede me te dhena te plota te perditesuara u pergatit prej tyre per dy me te rendesishmit e kodikeve te Shqiperise: Beratinus-1 e Beratinus-2.

Ne kete botim nuk jane perfshire kataloget e R. Gregory-t (botuar ne fillim te shekullit te 20-te) dhe te Gregory-Aland (botuar ne fund te shekullit te 20-te), sepse ne to behet fjale per rreth 5000 doreshkrime me karakter kishtar dhe ne to disa kodike te Shqiperise permenden sipas radhes kronologjike ne liste, por jo me vete. Ne keto studime, per vete karakterin global te tyre, per kodiket e Shqiperise behet fjale kalimthi.

Kataloguesit e huaj gjithnje i jane permbajtur ndarjes se doreshkrimeve ungjillore ne tre grupe: 1. Maiuscule (shkronjemedha); 2. Minuscule (shkronjevogla) dhe 3. Lectionary (ligjerata ungjillore, fragmente ungjijsh, ungjij ne perikope).

Te dhenat e kataloguesve te medhenj te letersise ungjillore (Gregory-Aland), sa u takon kodikeve te Shqiperise, megjithate, jane te pranishme ne kete veper permes evokimit te tyre prej studiuesve te tjere.

Historia

Ne Shqiperi nje katalog te kodikeve te Shqiperise pati pergatitur Theofan Popa, i cili iu kushtua kesaj pune ne vitet e fundit te jetes se tij, ne vitet 1980. Katalogu i Popes u pergatit per nevoja sherbimi, si mjet informimi dhe kerkimi arkivor. Ne kete katalog, pergjithesisht, kodiket renditen sipas radhes kronologjike, por jo gjithnje respektohet kriteri kronologjik, kryesisht sepse doreshkrime te hershme jane zbuluar e pranuar ne arkiv ne nje kohe kur vendin e tyre sipas radhes kohore e kishin zene te tjera, qe ishin bere me heret prone e arkivave. Ne pershkrimet e Popes here pas here, ne te rralle, permendet edhe numri i references ne inventaret e Gregory-Aland, por nuk zbatohet kriteri klasifikues i tyre. Ende mungon nje analogim perfundimta i numrave te references te doreshkrimeve ungjillore te Shqiperise ne katalogun e AQSH-se dhe ne katalogun e Gregory-Aland apo te Koder-Trapp. Botimi "Kodiket e Shqiperise" mundeson komunikimin e studiuesve brenda dhe jashte vendit, duke siguruar, pike se pari, identifikimin e te njejtit objekt.

Duke qene se katalogu i Popes nuk qe pergatitur nga autori si nje veper per botim, redaksise i eshte dashur te punoje me pergjegjesi me daktiloshkrimin, per qartesimin e mendimit dhe rrjedhshmerine e frazes, per saktesimin dhe njehsimin e termave, si dhe per disa plotesime te domosdoshme.

Rendesia

Merr rendesi, ne kete kuader, studimi i Dr. Roderic L. Mullen, nga universiteti i Birmingamit, i cili pershkroi dhe krahasoi, ndonese jo teresisht (vetem per doreshkrimet me karakter ungjillor) numrat e references te katalogut te Gregory-Aland me ato te katalogut te Popes, duke lehtesuar e mundesuar shfrytezimin e literatures shkencore tradicionale dhe te re per kodiket.

Katalogu i Popes, se bashku me studimin hyres, qe eshte e para veper me te dhena arkeografike dhe kulturore-historike thuajse per te 100 kodiket e "Fondit 888", i cili gjithashtu u krijua nen drejtimin e tij; botohet per here te pare.

Renditja e artikujve dhe studimeve te perfshire ne kete veper behet sipas radhes se botimit. Kjo per te respektuar autoret, perparesite e tyre, si dhe per t'i dhene mundesi lexuesit te vereje se cfare ka sjelle te re, ne kohen dhe kontekstin e vet, secili nga studiuesit qe eshte marre me kodiket. Katalogu dhe studimi hyres i Popes eshte vendosur ne kronologji, duke pasur si reference daten e perfundimit dhe te dorezimit ne AQSH (mesi i viteve 1980).

Ne shkrimin e emrave te njerezve dhe te vendeve redaksia ka zbatuar parimin e drejtshkrimit te shqipes, sipas te cilit forma me e hershme e nje huazimi eshte normeformuese, perkunder te tjerave, qe mbeten ne perdorim me te kufizuar. Shqipja eshte nje gjuhe qe e ka prekur fjalorin biblik qysh prej kohes se krishterimit te hershem. Nje varg emrash te pervecem biblike e ungjillore, toponime historike te kesaj hapesire, emra te pergjithshem te terminologjise kishtare, kane, per kete shkak, formen e tyre te shqiperuar. Keshtu, eshte shkruar ,Gjon" per ,Joan", sepse forma ,Gjon" del si e tille ne trajte te shkruar ne faltoret e shqiptareve qysh ne shekullin e 7-te. Megjithate, ne te shumten e rasteve, kur emrat e pervecem nuk kane te bejne me figura biblike, por me personazhe historike, ne kllapa eshte dhene edhe forma e huazimit te mevonshem te te njejtit emer biblik, kurse ne disa raste te tjera eshte zbatuar parimi historik dhe eshte respektuar forma qe ka perdorur vete personaliteti, si: Jan Kukuzeli i Ri, Joasafi i Beratit etj.

Pothuajse te gjithe artikujt dhe studimet e ketij botimi, duke qene se kane qene shkruar dekada e shpesh shekuj me pare, redaksia i ka pajisur me shenime shpjeguese, saktesuese ose krahasuese, ne dy forma: si shenime te brendashkruara ne tekstin e autorit, duke bere dallimin me kllapa (katrore ose te kurbeta) dhe si shenime ne formen e fusnotes. Ne rast se autoret kane pasur vete shenime ne forme fusnote, shenimet e redaksise jane dalluar me korsiv.

Per te lehtesuar kuptimin e kesaj lende relativisht te panjohur ne boten shqptare te letrave eshte pergatitur nje fjalorth shpjegues. Theksojme se fjalorthi u referohet kuptimeve qe kane keto terma ne studimet per kodiket. Ne raste te vecanta, kur ka qene e nevojshme te saktesohet nje kuptim prej tjetrit, eshte dhene edhe permbajtja semantike e termit ne perdorimin kishtar.

Per botimin e kesaj vepre, nga redaksia, punonjesit e Drejtorise se Pergjithshme te Arkivave dhe bashkepunetoret e saj te jashtem, eshte punuar afro tre vjet. Nje pune e veshtire ka qene perzgjedhja dhe pergatitja e ilustrimeve, qe jane pjese e rendesishme e promovimit te kesaj pasurie te madhe.

* * *

Redaksia e ndien te nevojshme te falenderoje perzemersisht Presidentin e Republikes, Alfred Moisiu, i cili i ofroi kujdestarine e vet te larte ketij botimi dhe pergatiti me kete rast nje pershendetje inkurajuese per pune te metejshme.

,Kodiket e Shqiperise" botohet me mbeshtetjen financiare te Unesco-s. Ne falenderojme personalisht Dr. Koïchiro Matsuura, Drejtor i Pergjithshem i Unesco-s, qe vleresoi rendesine e ketij projekti dhe e pershendeti ate me nje fjale hyrese te ngrohte dhe dashamirese.

Nje falenderim i pervecem i perket Institutit Arkeologjik te Akademise se Shkencave te Kines (Pekin), specialiste te te cilit shpetuan nga demtimi i pandreqshem dy kodiket me te vjeter Beratinus, duke i restauruar me teknologji bashkekohore dhe duke ua zgjatur jeten per shekujt e ardhshem. Per fat te keq, nuk qe e mundur qe te perfshihej ne kete botim ndonje studim i ketyre specialisteve, megjithese Drejtoria e Pergjithshme e Arkivave shprehu interesin e vet per kete.

Me kete veper do te rezultoje e nevojshme qe shkenca shqiptare te kembengule per nje permase te re te dijes etnologjike, si dije antopologjike, sic kuptohet ky term ne shkencen e sotme euro-amerikane (,cultural anthropology,). Kjo do t'i lejonte qe etnologjia te bente objekt studimi doreshkrime te krijuara ose te ruajtura ne hapesiren shqiptare dhe nga njerez shqiptare, ne gjuhe dhe shkrime te kulturave perandorake (greqisht, latinisht), te lidhura me kryeqendrat e ketyre kulturave, me rendesi per historine e krishterimit te hershem dhe te mendimit te krishtere ne teresi, me rendesi per ndikimin ne boten shpirterore laike te kesaj hapesire. Keto doreshkrime nuk jane tradite kombetare ne kuptimin e ngushte te fjales, por jane pjese e identitetit kulturor te shqiptareve ne kuptimin e gjere te fjales, jane pjese e vlerave europiane te kesaj kulture.

* * *

Hapi me i aferm i nje strategjie afatgjate, qe do te lejonte integrimin ne teresi te doreshkrimeve kishtare te Shqiperise ne inventaret boterore te tyre, do te ishte:

- Botimi ne gjuhe te huaj i kesaj vepre qe po i paraqitet lexuesit;

- Pergatitja e nje katalogu me te dhena te plota per pjesen tjeter te kodikeve te Shqiperise, te ruajtur jashte "Fondit 888";

- Krijimi i nje inventari kombetar te ketyre doreshkrimeve, pavaresisht se prane cilit institucion ruhen (duke perfshire edhe ato te familjeve);

- Botimi ne shqip e gjuhe te huaj i nje katalogu me te dhena ezauruese per gjithe fondin e shkrimeve te krishtera ne Shqiperi.

E ndejme te nevojshme te theksojme se lexuesi do te gjeje ne kete veper nje botim me karakter laik, ne te cilin historia e doreshkrimeve biblike e ungjillore, si dhe historia e besimit, qofte studimet e autoreve te huaj, ashtu dhe ne ato te autoreve shqiptare, shihen kryesisht si histori kulture. Studimet e tekstologjise kritike biblike jane nje ceshtje me e thelle, qe pret keshillimin e dijetareve te specializuar, dhe qe i takon nje te ardhmeje jo te larget.

Shoqata Nderkombetare Biblike, me qender ne Londer, qe po punon per redaktimin e tekstit te Dhjates se Re mbi bazen e referencave te doreshkrimeve me te vjetra, me qellim qe ky tekst te jete i pranueshem per te gjitha kishat, doreshkrimin "Beratinus" e vlereson si nje prej pikembeshtetjeve me te rendesishme te nismes se saj.

Koha Jone

[Albo]

- Interviste me Prof. Dr. Shaban Sinani -

NJE "PASAPORTE EUROPIANE" PER SHQIPERINE


Pyetje: Ne pershendetjen e Dr. Koïchiro Matsuura, Drejtor i Pergjithshem i Unesco-s, shkruar per botimin "Kodiket e Shqiperise", dy doreshkrimet me te vjetra kishtare te vendit, "Beratinus-1" dhe "Beratinus-2" jane shpallur pjese te programit "Kujtesa e Botes". C'vlera i kane bere keto dy doreshkrime te jene pasaporta kulturore e ketij vendi ne programin me te rendesishem nderkombetar te vlerave te trashegimise njerezore?

Pergjigje: Per here te pare keto dy doreshkrime jane konsideruar te vlefshem per programin "Kujtesa e Botes" ne librin "I Vangeli dei Popoli", botuar ne Rome nga Biblioteka Apostolike e Vatikanit, ne 2000-vjetorin e krishterimit. Pas pohimit te Dr. Matsuura-s ne fjalen pershendetese te botimit "Kodiket e Shqiperise" nuk mbetet tjeter vecse regjistrimi formal ne kete program. Kjo eshte arsyeja qe prane Drejtorise se Pergjithshme te Arkivave eshte krijuar dhe ka filluar te funksionoje Komiteti Kombetar i programit "Kujtesa e Botes". Dy doreshkrimet qe ju permendet jane te vetmet vlera kulturore qe jane shpallur pjese te ketij programi nga bota shqiptare.
"Beratinus-1" eshte nje doreshkrim qe njihet, se paku, qe nga fundi i shekullit te 12-te, kur "franket kampaneze", apo anzhuinet e Shampanjes, sic do te thuhej ne shqipen e sotme, qe zoteronin gjithe bregdetin shqiptar deri ne thellesi, kerkuan nga kisha dhe populli i Beratit te dorezonin "ungjillin e arte".
Nje studiues greko-shqiptar, Nikolaos Mystakidis, ne nje studim te botuar ne vitin 1904 ne Athine, permend disa burime antike, sipas te cilave "nje ungjill i shkruar me ar e argjend" u porosit prej perandorit te Kostandinopojes per t'iu dhuruar nje kishe ne Illyricum-in e jugut, bashke me nje copez prej kryqit te kryqezimit te Krishtit.
Afersisht 135 vjet me pare, ne fillim peshkopi i Beratit, Anthim Aleksudhi dhe me pas studiuesi belg Pierre Battifol, duke u marre me kete doreshkrim, paten vene re se shkronja e tij ishte aq e ngjashme me shkrimin e Shen Gjon Gojartit, saqe mund te besohej se ishte "tamam dora e tij". Te dy studiuesit, per te arritur ne kete perfundim, i referoheshin nje shenimi pershkrues per nje ungjill qe ruhej ne Patmos dhe qe dihej se ishte doreshkrim i Shen Gjon Gojartit.
Duke qene se, sic dihet, Shen Gjon Gojarti, nje nga "kater dotorete" e kishes, sic pati shkruar P. Bogdani, ne vitin 407 vdiq, kurse doreshkrimi "Beratinus-1" eshte pranuar te jete shkruar afersisht nga mesi i shekullit te 6-te, me vone kjo lidhje u vu ne dyshim. Mirepo kohet e fundit jane vene ne dukje fakte te rinj, qe tregojne se kjo lidhje nuk mund te shthuret kaq lehte. Se pari, sepse "Beratinus-" eshte shkruar "jo me vone se mesi i shekullit te 6-te", por askush nuk e ka perjashtuar se mund te jete shkruar me heret. Se dyti, sepse dy dijetare, fillimisht Zef Valentini (1929) dhe pastaj Kristo Frasheri (1995), nga burime te ndryshme, kane provuar me deshmi te shkruara se Shen Gjon Gojarti e pati prekur fizikisht hapesiren e
brendshme ilirike, duke qene "internue n'Epir" pikerisht ne vitet e fundme te jetes se tij. Murg dhe i internuar, dijetar reformator dhe njekohesisht i rroposur si heretik - Shen Gjon Gojarti nuk kishte ngushellim me te perkryer dhe me te bekuar se shkrimi i ungjijve.
Te tjere studiues, shqiptare e te huaj, kane sjelle fakte qe mjeshteria e shkrimit ne hapesiren historike shqiptare ka qene me karakteristika te dallueshme vendore. Une e quaj shume te rendesishem faktin e verejtur nga Prof. Neritan Ceka, i cili veren nje ngjashmeri befasuese midis shkronjes se "Beratinus-1" dhe shkronjes se perdorur ne mbishkrimet e byllineve ne krishterimin e hershem.
"Beratinus-1" eshte nje prej tre arketipeve me te pervecem te doreshkrimeve ungjillore ne shkalle boterore (Battifol, Mullen, Popa, Buda). Prej disa vitesh, me nismen e International Biblical Society, ne Londer punon nje redaksi studiuesish te paleografise, te bibliologjise, te tekstologjise kritike, detyra e se ciles eshte te pergatise nje tekst te shkencorizuar te Dhjates se Re. Kjo redaksi ka perberje nderkishtare dhe mbeshtetet nga te gjitha kishat ne punen e saj. Pjesetare te kesaj redaksie kane ardhur te keshillojne kodikun "Beratinus-1", sepse nuk mund ta arrijne qellimin qe i kane vene vetes pa u njohur me permbajtjen e tij. "Beratinus-1" ka ungjillin sipas Mateut dhe ungjillin sipas Markut. Lenda e ketyre dy ungjijve nuk eshte njesoj si ne librat kanonike kishtare. Disa shmangie te vogla, qe studiuesit i kane cilesuar si "shprehje e kompetences se arsyes njerezore mbi fjalen e shenjte", kompetence qe vetem pak kohe me vone do te merrte fund, kane nje rendesi te jashtezakonshme per krahasime dhe per te ndricuar historine e mendimit te krishtere ne pergjithesi ne shkalle boterore. Ketij qellimi mund t'i ndihmojne vetem 4-5 kodike te tjere: "Vaticana B", "Sinaiticus", "Sinopensis", "Rosanensis" e "Petropolitanus".
Doreshkrimi "Beratinus-2", ose "Kodiku i arte i Anthimit", cmohet per vlera te tjera, sidomos per kaligrafine, qe eshte e ngjashme vetem me "Codex Grecae 53" (Peterburg) dhe qe eshte kthyer ne nje pike reference per te gjithe ungjijte shkronjevegjel, per periodizimin e historise se ketyre shkrimeve, para dhe pas tij. Tek "Beratinus-2", qe eshte shkruar teresisht me germa ari, gjenden edhe gjurme te shkrimit te periudhes se paleokrishterimit. Me e vecanta prej ketyre gjurmeve eshte ajo qe quhet "shkronje gjysme-onciale", qe me vone nuk shfaqet me ne shkrim.

Pyetje: Jeni shprehur se ne doreshkrimet kishtare te Shqiperise ruhen deshmi te nje tradite te theksuar ekumenizmi. Ku e mbeshtetni kete vleresim?

Pergjigje: Ky vleresim eshte i hershem. Ne studimin tim vetem se e kam paraqitur ne nje kontekst me te shendetshem, duke mos i lene deshmite e pervecuara nga paraardhesit si episode pa lidhje me njeri-tjetrin. I pari nder studiuesit huaj qe verejti kete cilesi te cuditshme tek "Beratinus-1" ishte Pierre Battifol (1886). Duke shkruar monografine "Codex Purpureus Beratinus et les manuscrits grec en Albanie", ai pati konstatuar se ne kodikun "Beratinus-1" gjendej nje arketip qe nuk mund te hynte as ne shkollen siriake-lindore, as ne shkollen western-perendimore, per shkak te ekzistences se disa pasazheve kalimtare, te cilat kombinonin te dyja shkollat e shkrimit te krishterimit te hershem. Per keto kombinime, interferenca, mbivendosje dhe konvergjenca leximesh, ai perdori termin anglisht "conflate reading". Ne kete konkluzion Battifol pati arritur duke krahasuar tekstin e "Beratinus-1" me modelet e shkollave dhe traditave te shkrimeve te krishterimit te hershem, qe gjendeshin ne klasifikimin e studiuesve G. Westcott dhe Hort. Battifol identifikoi nje pjese te vargjeve ungjillore te Beratinus-1, qe fillonin sipas tradites siriake-lindore dhe permbylleshin sipas tradites western-perendimore, ose anasjelltas.
A ka lidhje ky fakt me prirjen ekumenike dhe frymen e konvergjences qe eshte trasheguar ne boten shqiptare? A eshte e rastit qe arketipi i trete i tekstit te Dhjates se Re, arketipi i ndermjetme, i shkolles se konvergjences, u shpreh si model pikerisht tek "Beratinus-1"? Le te kujtojme se, ne kohen kur u shkrua ky doreshkrim dy perandorite ishin ndare, kishte ndodhur herezia e pare e arianizmit, si dhe ishin kapercyer skizma akaciane dhe ajo nestoriane.
Ne nje doreshkrim te shekullit te 14-te, qe ka qene prone e mitropolise se Beratit, ka lende martirologjike dhe jete shenjtoresh. Dy studiues shqiptare, Theofan Popa dhe Kosta Naco, kane konstatuar se ky doreshkrim ka nje rendesi te vecante, sepse tregon per disa ndikime ne jeten e kishes lindore prej qendrash te tjera kishtare, nga duhet te kete ardhur arketipi i ketij martirologu, per t'u kopjuar me pas nga nje shkrues vendes ne greqisht. Ne kete doreshkrim jeteshkrimet e martireve pershkruhen njesoj si ne letersine martirologjike te karakterit perendimor, megjithese vepra eshte porositur per nje kishe te ritualit lindor. Te gjendur para ketij fakti, te dy studiuesit arsyetojne se ndoshta ktitore te ketij doreshkrimi mund te kene qene familjet bujare te Topiajve apo te Balshajve, sundimi i te cileve ne ate kohe shtrihej deri ne Berat, ku autoriteti i kishes lindore ishte me i fuqishem, por Topiajt e Balshajt kishin lidhje te forta me krishterimin perendimor. Jo vetem teksti, por edhe miniaturat, e gjithe zbukurimorja, ne kete doreshkrim eshte e karakterit perendimor: veshjet e klerikeve te larte, te figurave te mbreterve e perandoreve, duke perfshire shembellimin e shenjtoreve. Mbase "edhe vete piktori ka qene nga Perendimi".
Nje kodik tjeter, dikur prone e nje kishe ne Berat, i shkruar ne mesin e shekullit te 18-te, permban letersi ungjillore-morale (gr. "hrystoithia" - zakone te mira, zakone te arta). Joasafi, peshkopi i asokohshem i Beratit, ka lene nje shenim, ne te cilin thuhet: "Hrystoithia eshte perkthyer nga gjuha latine ne gjuhen greke nga i dituri, i rendesishmi, i shkelqyeri Andon, profesor". Ka te dhena qe mund te provojne se autori i origjinalit eshte nje klerik fjorentin. Peshkopi beratas nuk pati asnje ngurrim per ta marre kete veper nga kisha romane dhe per t'ua dhene besimtareve te ritualit lindor, duke ua rekomanduar si liber per veti te arta, per virtyte te
shkelqyera.

Pyetje: A ka ndonje lidhje midis tradites 15-shekullore te doreshkrimeve kishtare dhe historise se shkrimit ne gjuhen shqipe?

Pergjigje: Shqiperia, sic e kane provuar dijetare te huaj e vendes (Ceka, Korkuti, Zanichelli, Mullen), ka qene nje vend shkruesish (scribe) dhe shkrimtoresh (scriptorium-esh). Ne qytetet
kryesore te Shqiperise mesjetare kishte shkolla bukurshkrimi. Fan Noli, ne vepren e tij kushtuar Gjergj Kastriotit, informon kalimthi se Skenderbeut ia hartoi fermanin e rreme, me ane te te cilit behej zot i Krujes ne emer te sulltanit, nje prej ketyre mjeshterve shkrues.
Qe ka pasur nje shkolle shkruesish vendes shume shekuj para fillimeve te historise se shkrimeve ne gjuhen shqipe, kjo eshte krejtesisht jashte dyshimit. Ka doreshkrime ne te cilat greqishtja shkruhet me shume gabime drejtshkrimore, madje ka te tilla ku fjaleve ne greqisht u hiqet fare mbaresa "-s", karakteristike per kete gjuhe. Ne disa kodike thuhet shprehimisht se porosites (ktitor) i vepres ka qene kjo ajo familje patronimike arberore (sidomos Topiajt, Muzakajt dhe Arianitet). Ne nje aneshkrim qe gjendet ne "Kodikun e 50-te te Beratit", shkruar ne vitin 1411, thuhet: "U perfundua se shkruari ky psaltir me kontributin dhe shpenzimet e te nderuarit jeromonak e arkimandrit Maksimit, dhe iu dha manastirit te shenjte e te adhuruar te Virgjereshes dhe u mor ne dorezim nga arkimandriti per perdorim ne ate kishe te shenjte te Perendise, si dhe per te mesuar femijet. Kushdo qe e nxjerr jashte kishes kete psaltir paste kundershtare Hyjlindesen. U shkrua nga dora e te pervuajturit, Teodorit, qe ishte sekretar ("gramatia") i Beratit prane zotit Teodor Muzaka, dhe qe qendron i burgosur prej tre vjetesh ne kalane e Skraparit. Kushdo qe ta lexoje, te me kuptoje dhe te lutet per mua te mjerin, sepse e shkruajta me vuajtje te medha".
Ne kohen kur Europa u trondit rrenjesisht prej termetit rilindes te humanizmit dhe kisha perjetoi nje prej reformave me te medha te historise se saj, edhe ne boten shqiptare lindi shkrimi ne gjuhen e vendit. Nuk eshte e rastit qe veprat e para te doreshkruara dhe te shtypshkruara te letrave shqipe i takojne pikerisht fondit te letersise se krishtere. Bukurshkruesit shqiptare barten nje prej traditave kulturore me jetegjata te popullit dhe lehtesuan kalimin prej shkrimit ne gjuhet imperiale ne shkrimin ne gjuhen kombetare.

Pyetje: Si shpjegohet qe doreshkrime ungjillore ne latinisht kane mbetur fare pak deri ne koherat moderne, krahasimisht me ato ne gjuhen greke?

Pergjigje: Mbase duhet thene me sakte se kane mbetur fare pak ne hapesiren shqiptare, sepse e verteta eshte pak me ndryshe. Nuk ka ndonje shperpjesetim midis doreshkrimeve ne greqisht dhe atyre ne latinisht. Ne nje kodik qe dikur u ka takuar autoriteteve kishtare te Durresit, jo me i vonet se shekulli i 15-te, gjuha e kronikes ndryshon vetetimthi nga latinishtja ne greqisht dhe anasjelltas e perseri ne te kunderten. Ne hapesiren shqiptare nuk ka qene ndonje dukuri e cuditshme ndryshimi i autoritetit te kishave, romane e bizantine, dhe bashke me te edhe nderrimi i autoritetit te gjuhes se shkrimeve. Provat tregojne se shumica e doreshkrimeve ungjillore te botes arberore shtegtuan drejt Perendimit bashke me mergaten e pare te fisnikerise vendese. Ne arkipeshvine e Rossano Calabro-s gjendet nje kodik me nje shkronj- binjake me ate te "Beratinus-1". Ky kodik, qe njihet me emrin "Rosanensis", ruhet ne Rossano prej afro 5 shekujsh. Ka studiues qe nuk e shohin te rastit as ngjashmerine Beratinus-
Rosanensis, as faktin qe ky rajon i Italise jugore prej pese shekujsh banohet nga popullsi arbereshe. Ne nje shkrim te koheve te fundme I. Kadare eshte shprehur se bojaria shqiptare, duke marre rrugen e mergimit, nuk harroi te merrte me vete kujtimet e te pareve, armet, emblemat, stolite, kryqet, epitafet, kembanat dhe kembanoret. Faktet na provojne se familjet patronimike moren me vete edhe shkrimet e lashta. Shume kodike mesjetare, shkruar ne latinisht, qe lidhen me hapesiren historike dhe kulturen kombetare shqiptare, gjenden ne biblioteka perendimore. Vete "Meshari i Gjon Buzukut", ne sinjaturen burimore te vendit ku ruhet (Bibliteca Apostolica Vaticana), eshte doreshkrim i tipologjise "kodik". Prof. Kristo Frasheri permend doreshkrimin ku gjendet "Formula e pagezimit", duke e paraqitur me titullin "Kodeksi i Pal Engjellit". Ky kodik ka 37 flete, te numertuara me dore, dhe permban krysobulat perandorake bizantine, por ne latinisht!
Nje studiues me i hershem, qe nuk ka nenshkruar, ne artikullin me titull "Per rreth botimit te doreshkrimit shqyp te shekullit te 14-te", botuar ne "Hylli i drites", nr. 7-8, 1930, ka vecuar edhe doreshkrime te tjera ungjillore, qe terminologjikisht jane emertuar "kodike" dhe qe ruhen ne biblioteka perendimore. Vec "Ungjillit te pashkeve", si kodik nga ky autor permendet madje edhe nje "Vjershe e palecitur e Gavrilit i Dharenjevet", veper e shekullit te 17-te, dialekti i shqiptareve te Italise, qe ka si tregues burimi: "Codice Barberini latin. 3454, XLIII, 2". Ne te vertete, i njejti numer reference, "Codice Barberini Latino 3454", ne pronesi te Bibliotekes Apostolike te Vatikanit, pervecon vepren ne doreshkrim te Luke Matranges "Dottrina cristiana - albanese", vecse me nen-ndarjen LXIX.
"Shproporcionet" qe verehen ndermjet doreshkrimeve greqisht dhe atyre latinisht duhen kuptuar duke pasur ne konsiderate cfare ndodhi me kishen e ritualit roman pas Reformes dhe sidomos pas Kunderreformes. Nje shumice doreshkrimesh te karakterit ungjillor, liturgjik dhe
teologjik-filozofik, per t'u lejuar te botoheshin, duhej te paraqiteshin ne zyrat eperore te Propagandes se Shenjte, qe kishte autoritetin te jepte lejen e shtypshkrimit. Eshte i njohur tashme fati i doreshkrimit te "Cetes se profeteve", nje kopje e autografit te te cilit mbeti ne Raguze, gjate udhetimit te autorit per ne Padova, ku do te merrej vendimi per dhenien ose jo te lejes se botimit. Doreshkrimi origjinal qe ruhet ne Dubrovnik deshmon se vepres se botuar i mungon gati nje e katerta, ne mos me shume.
Studiuesi i njohur Miroslav Vanino, ne librin e tij "Aleksandar Komulovic", botuar ne Sarajeve ne vitin 1935, njofton se "ne vitin 1584 ... ne Rome u shtypen 500 katekizma ne gjuhen shqipe, te porositur prej priftit Duka Armani, i cili ne vitin 1590 u be peshkop i Shkodres dhe se bashku me nje shqiptar te shkolluar i moren keto libra ("Na pocetku g. 1584 krenuse vizitatori iz Rima preko Ancone Jakina, Hvara i Dubrovnika u Albaniju, ponesavsi uz misale i razne knjge jos mnogo naboznih predmeta, kojima ce darivati svecenike i narod. U Rimu su dali otisnuti 500 katekizama na albanskom jeziku. Pratila su ih tri albanca: svecenik Duka Armani, koji je g. 1590 postao skadarski biskup, jedan djak Ilirskog Koegija i jos jedan
skolovani albanac, koji ce toga daka pomagati u poucovanju "str. 44, vep. cit.). Nuk eshte e veshtire te cmohet rendesia e ketij katekizmi te shtypur ne 500 kopje shqip, qofte edhe per faktin se ky tirazh nenkupton ekzistencen e nje lexuesi te rendesishem, brenda klerit dhe ne boten laike.
Kodike jane edhe aktet permbledhese te se drejtes urbane mesjetare, qe u themeluan ne periudhen e fisnikerise arberore. Njeri prej tyre, ai qe njihet me titullin "Statutet e Shkodres", ruhet ne: Venezia, Biblioteca Museo Correr, Mss. Correr 295. Ky doreshkrim quhet "Codice cartaceo in 8? del secolo 16-simo di 40 carte numerate e 9 non numerate" - "Statuti della città di Scutari", conserv. presso il Consiglio dei X.

Pyetje: A ka gjurme te etnosit shqiptar ne biblioteken e doreshkrimeve te Shqiperise dhe nese nuk ka, pse duhet t'u kushtohet vemendje?

Pergjigje: Tradita e shkrimeve biblike e ungjillore ne Shqiperi, nje prej traditave me te vjetra te kultures se kesaj bote, "te botes sane", sic thoshin klasiket e shkrimit shqip, e afirmuar ne plotesine e vet, na lejon te mendojme se ne permbajtjen e tyre ka bote laike dhe etnos shqiptar, drejtpersedrejti e terthorazi. Ne teresine e studimeve kushtuar ketyre shkrimeve, qe zgjaten ne afro 140 vjet, del perfundimisht se ne hapesiren shqiptare, qysh prej periudhes ilirike, ka ekzistuar nje shkolle lokale shkruesish; dhe kjo shkolle shkruesish e scriptorium-esh ben pjese ne historine e shkrimit dhe te kultures vendese. Ajo eshte nje prej deshmive me te drejtperdrejta te vazhdimesise iliro-shqiptare edhe ne periudha te "boshllekut" historik. Prej kesaj tradite, nese kemi vullnetin e mjaftueshem, ne mund te zbulojme nje "Shqiperi tjeter", nje Shqiperi qe ka pasur gjithnje eliten e vet kulturore dhe ka rrojtur me shije metropoli; nje Shqiperi europiane qe ka ndjekur rrjedhat me te perparuara te kohes. Ne keto doreshkrime ka jo vetem lende kishtare, por edhe shume bote laike, etnos ne kuptimin e plote te fjales, kulture e qyteterim, qe mund e duhet te ndricohen. Por per kete nuk mjafton vetem vullneti. Se pari duhet nje konceptim antropologjik per kulturen dhe traditen e vendit. Kjo do te thote qe etnosi shqiptar te mos kerkohet vetem ne gabimet drejtshkrimore te atij shkruesit qe greqishten nuk e kishte gjuhe amtare dhe madje guxonte ta shkruante pa formante. Nje shumice doreshkrimesh kishtare jane te karakterit te nomokanoneve. Ne keto doreshkrime e drejta kanonike kishtare gershetohet ne menyre te pandashme me te drejten etnozakonore vendese. Bota laike ne lenden biblike te kodikeve vjen duke zene vend gjithnje e me te gjere, sidomos gjate dhe pas Rilindjes Europiane.
Ne nje prej kodikeve te arkipeshkvise se Shkodres gjendet nje doreshkrim i shkurter dygjuhesh, shqip e italisht, i vitit 1744, ne te cilin jane shenjuar 19 mallkime "chi i lescon ypesckfi teinten emade" ("qe mund t'i urdheroje ipeshkvi te enjten e madhe"). Ne keto mallkime ka informacion te permbledhur per presionet e se drejtes etnozakonore lokale mbi te
drejten kanonike kishtare, per shkak te shfaqjes se faktoreve te rinj ne mjedisin tradicional. Dy prej ketyre mallkimeve informojne per rrezikun e marteses jashte kurore dhe per shfaqjen e poligamise, nen kete presion, te dhena keto qe jane me vlefshmeri jo te zakonshme per etnologet: "Kioft mallekuem ai, chi nsve unor me prift te famullies mbate nat chi martohet", "Kioft mallekuem ai, chi te mbaan dyy graa" ("Qofte mallkuar kush s've kurore ne kishe diten e marteses", "Qofte mallkuar ai qe merr dy gra"). Nje pjese e kodikeve, si "Kodiku i 100-te, i Fierit", ose me gjere i njohur me emrin "Kodiku i manastirit te Shen Kozmait", kane lende te mirefillte etnografike: kontrata fejesash dhe martesash, si mund te martohet nje i krishtere me nje jo te krishtere etj.

Intervistoi: Mark Simoni

[Albo]

Arti si estetike teologjike ne Kodiket e Beratit

Dr.Moikom Zeqo

Ne shume pikepamje Kodiket e Beratit jane kodiket kryeqytetas, ku qenderzohen perberesit, si nje institucionalizim i nje biblioteke diturake mesjetare. Botimi i shkelqyer e i pazevendesueshem “Kodiket e Shqiperise„ ka qene i shumepritur, eshte padyshim nje botim kulturologjik i jashtezakonshem nga te gjithe pikepamjet. Ne vlerat e shumfishta te ketij botimi do te ndalemi nje here tjeter. Kumtimi im ka te beje me disa deshmi te tjera te klasit te pare, te cilat jane substanciale dhe qe duhet te merren seriozisht ne konsiderate. Ne kete rrugetim eshte arkeologjia qe na hap nje horizont te ri dhe na ben nje iluminim te vecante.

Disa zbulime qe do te them, jane rezultat i studimit tim shumevjecar dhe ketu, une po e shpreh publikisht per te paren here. Lidhen me artin ikonografik te krishtere ne zanafillat e tij ne Shqiperi.

1. Ne 1878 arkeologu A.Dummont zbuloi nje kupe, patere qelqi, te zbukuruar me tekniken e gdhendjes me origjine nga Doclea, qe i takonte shekujve IV-V pas Krishtit. Ne kete monument arkeologjik unikal kemi ndoshta ikonografi me te hershme te krishtere ne Evrope. Jane skicuar 8 skena, 7 nga Testamenti i Vjeter dhe vetem 1 nga Testamenti i Ri, shoqeruar dhe me mbishkrime ne latinisht. Skenat jane: Abrahami ne castin e flijimit te djalit te tij Isakut (Zanafilla 22, 1-19), Adami dhe Eva ne skenen e Mekatit te Pare (Zanafilla 3, 20, 4, 1), Moisiu (i paraqitur cuditerisht ne formen e Pjetrit) e godet me shkop per te nxjerre nje burim (eksodi 17, 1-7), Danieli ne shpellen e luaneve (Libri i Danielit 6, 23, 3), te rinjte hebrenj, qe shpetojne nga furra e zjarrit ne Babiloni (libri i Danielit 3, 20-30) Suzana shpeton nga akuza e rreme (po aty) si dhe Profeti Jona na shpeton nga barku i balenes (Jona 1, 4) si dhe Jezu Krishti ringjall Llazarin (Mateu 11, 1, 44).

Te tete skenat lidhen me idene e shpetimit mesianik, sepse vete krishterimi u vulezua si fe e shpetimit. Nuk po jap tekstet ne latinisht, te cilat jane kopjuar padyshim nga nje variant i perkthimit latinisht te Bibles se Shenjte, qe ka qarkulluar tek iliret ne ate kohe, ku eshte bazuar edhe artisti. Te ben pershtypje, qe metaforika artistike e ikonografise lidhet me shume me Testamentin e Vjeter, figura me e madhe me permasa eshte ajo e profetit Abraham, kurse figura e Krishtit nuk eshte e spikatur. Kurse ngaterrimi i figures se Pjetrit me Moisiun eshte nje gje shume e cuditshme dhe gati e pashpjegueshme. Mos kemi te bejme ketu me teologjine e mevonshme augustiane, qe e shihte Testamentin e Vjeter si metaforen ftillezuese te vete Testamentit te Ri, gje qe e ka pasion te vecante edhe Bogdani i Madh?

Shkrimet ne minuskule, flasin per nje Kodik qe sot eshte zhdukur. Nga na tjeter ketu kemi nje lidhje me te ashtuquajturat Lutje Paradigme, sic ishte p.sh. Commendatio Animae (Keshillat e Shpirtit, lutje per te vdekurit, qe deshmohet ne nje version latin ne fillim te shek.V, qe ruhet ne nje doreshkrrim ne Vatikan. A do te kete pasur ne dore nje version shkrimor analog edhe artisti i kesaj kupe? Behet fjale per doreshkrime, qe kane qarkulluar tek iliret ne harkun kohor shek. IV dhe V doreshkrime parabizantine.

2. Ne mozaikun e Bazilikes se Linit, zbuluar nga miku im arkeolog, i ndjeri Skender Anamali eshte edhe nje fragment epigrafik i Psallmit nr.83, qe shpesh numerohet edhe si psallmi nr.84. Ky fragment thote “O sa te dashura jane banesat e tua o Zot i Ushtrive- shpirti im desherron me zjarr dhe shkrihet per oborret e Zotit, zemra ime dhe mishi im i dergojne britma gezimi Perendise se gjalle (Theu zoiti)”. Terheq vemendjen fakti, qe Zoti thirret me dy emra Kyrie dhe Theo. Ka shume mundesi qe kjo lidhet me kultin e Shen Erazmit te Ohrit dhe nenkupton martirizimin e tij te mevonshem, ose per te qene me sakte jehonen e lavdise se ketij martirizimi. (Kjo deshmi shkrimore ne mozaik lidhet me nje verison, ose kodik i “Septuaginta” ne greqisht shume me pare perkthimit ne latinisht te “Vulgates” se filologut gjenial ilir Euseb Jeronimit. Disa mesjetarologe si I.Barnea, A.Ducellier jane marre me kete deshmi epigrafike, po ajo qe ka rendesi per ne eshte qe nje veper arti e shquar mozaikore e shek.V, ose e fillimit te shek.VI ka cituar nje version te nje kodiku, qe ka qarkulluar, te pakten ne shek.V. Fragmenti i psallmit 83 ka dhe disa elemente figurative sic eshte figura e nje gjetheje ne formen e zemres, te afert nga ana figurative me simbolin e Kodikut Beratinus te shek.VI. Kjo gjethe akanti, qe eshte perdorur edhe ne nje funksion ortografik ka patur edhe nje kuptim kozmo-teologjik. Ketu duhet te shohim nje arsye te ftillezimit ikonografik te vete simbolit me ngjyre te kuqe, te ashtuquajtur ne forme zemre, qe ka Kodiku Beratinus i shek.VI. Ky eshte edhe nje element i paleografise se hershem bizantine dhe gjendet cuditerisht edhe ne mozaikun muror te Kapeles se Vogel Bizantine ne nje nga Galerite e Amfiteatrit te Durresit. Gjethja ne forme zemre, paraqet keshtu nje simbolike te vecante artistike dhe lidhet me nje sistem te ikonografise se hershme. Eshte per t'u vene ne dukje gjithashtu se gjethja ne forme zemre eshte ne fund te fjalise nismetare te mbishkrimit: “Os agapita ta sainomata sou Kyrie e ton dunameon”. Pra nuk eshte vene rastesisht, por lidhet me atributin ornamentik qe lidhet me vete emrin e Zotit. Kjo eshte arsyeja qe edhe figura e kuqe ne forme zemre ne Kodikun Beratinus t'i afrohet ketij kuptimi, sepse ne te vertete nuk kemi te bejme fare me formen anatomike te zemres se njeriut, rrjedhimisht as me kuptimet figurative nga me te ndryshmet dhe as me metaforikat hyjnore te gershetuara me ato tokesore. Ky element figurativ kryesor ka te beje me nje tradite te scriptoriumeve, pra te shkruevve te hershem te kodikeve bizantine, gjithashtu nje tradite e zanafilluar nga antikiteti.

3. Zbulimi me i madh dhe me i rendesishem qe do te kuptoj eshte mozaiku i famshem te bazilikes ne Arapaj, nje kryeveper evropiane e artit bizantin ne pergjithesi dhe me e shquara ne Shqiperi ne fillim te shek.VI. Kjo skene eshte nje kompozim i rralle dhe madheshtor. Shpjegimet e deritanishme se gjoja kemi te bejme me nje skene thjesht bufolike jane teper te thjeshtezuara dhe p referencen substanciale. Per fatin e mire kjo reference ekziston. Skena e mozaikut ne Arapaj eshte unikale dhe paraqitet ne tre horizonte njeri mbi tjetrin. Horizonti i pare paraqet nje burre ulur ne trungun e nje ulliri, mban ne dore nje stap dhe para tij eshte nje qen, perballe tij eshte nje djale i ri i ulur gjithashtu nen trungun e nje ulliri, qe mban ne duar rrotullamen e nje litari, qe sherben per kapjen e kuajve. Midis ketyre figurave antropomorfe, pervec qenit eshte edhe ne kale si dhe dy cjeper. Ne horizontin e dyte jane dy cjeper dhe tri kuaj ne levizje, kurse ne horizontin e trete jane tre cjeper. Kjo skene i ka keto tri horizonte per te krijuar idene e perspektives artistike dhe te konceptit tridimensional te vepres se artit. Kjo skene paraqitet ne nje miniature te pikturuar ne Kodikun Virgjilian te shek.V, qe sot ruhet ne Arkivat e Vatikanit. Ne kete miniature jane te ravijezuara qarte figurat e nje burri e te nje djaloshi perballe njeri-tjetrit si dhe figurat e kafsheve. Eshte e qarte se kemi te bejme me nje modul artistik. Dhe miniatura e Kodikut Virgjilian te Vatikanit ka frymezuar skenen e mozaikut ne Arapaj. Parimi i figuravve perballe buron nga arti antik, por ky parim eshte i pranishem ne shume miniatura te Kodikeve te Beratit, qe jane botuar edhe ne librin ne fjale. Pergjithesisht jane figura kafshesh ose shpendesh perballe njeri-tjetrit. Keto miniatura respektojne nje tradite antike e cila eshte e pranishme ne mozaikun e famshem ne Arapaj dhe qe u respektua per shume shekuj ne kodiket e Beratit. Kjo teme ka nevoje per t'u shtjelluar ne nje liber te tere, por une jam i detyruar te kufizohem thjesht ne kete kumtim.

4. Arti si estetike teologjike mbeshtetet edhe ne nje traktat shume te njohur te pseudo Dionis Aeropagidit. Ky traktat ka patur ndikim te madh ne formulimin e teorise estetike, qe arsyetonte transcedental te figurave njerezore, apo gjallesave te tjera tokesore ne nje kontekst qiellor, te Castrum Dei (Oborrit ose Keshtjelles se Zotit). Duke pare miniaturat e botuara, si dhe ato, qe jane ende te pafutura ne qarkullimin figurativ shkencor, mund te them se arti si estetike teologjike paraqet rrafshin me interesant, te kompozimit te kodikeve te Beratit, ku shkrimi dhe piktura krijojne nje unitet te pashlyeshem. Edhe kjo gje, do te perbente temen e nje libri me vete. Nje element shume i cuditshem eshte edhe ai floreal, por i germave mistore, te cilat kane shpesh profile antropomorfe ose i kafsheve hibride, pa perjashtuar ketu figurat arkitektonike si dhe disa vizatime gjeografike, qe lidhen me kabalen. Nje kulm i miniatures artistike lidhet me ndikimin miniaturist perendimor te kodikeve te ashtuquajttur te Vlores, te shek.X-XI. Ilustrimet miniaturike te Kodikeve te Beratit mund te ndahen ne tri rrafshe: ne rrafshin ornamentik (zbukurrimor) ku luan rol nje rutine e shekujve e vijueshme artistike, ne rrafshin e skenave joantropomorfe, kryesisht me elemente arkitektonike dhe te figurave zoomorfe dhe ornitomorfe dhe rrafshi me perfaqesues ai i skenavve antropomorfe, kryesisht i 4 figurave te shkrimtareve ungjillore dhe te figures se Krishtit. Zakonisht keto skena te ungjilloreve shoqerohen me figurat e kafsheve totemistike sic jane kau, luani, shqiponja apo figura e engjellit, dhe rasti i ungjillorit Gjon, i cili i dikton vegimet e tij apokaliptike te Patmosit dishepullit te tij Prohorit. Keto skena, ne nje studim tjeter une do te provoj se kane pasur rendesi arketipale ne ikonografine mesjetare te mevonshme te Shqiperise, jo vetem ne ikonat e vogla dhe te medha, por sidomos ne pikturat murale, afreske.

[b5. Dua te bej me dije se, ne botimin “Kodiket e Shqiperise” ka dhe ndonje pasaktesi te karakterit ikonografik. Ne faqen 71 eshte botuar miniatura nga kodiku i 10 i Vlores, qe i takon shekujve X-XII i faqes 146. Kjo miniature nuk ka te beje sic thuhet ne shenimin shoqerues me nje fasade arkitekturore kishtare, por me Burimin e Shenjte, teme ikonografike teper e njohur. Ne faqen 138, eshte miniatura e nje figure njerezore perkulur ne toke me gjurin e djathte, qe mban nje kurore mbreterore mbi koke dhe ne duar mban nje lire muzikore. Kjo miniature i takon Kodikut 41 te Beratit te shek.XIV fq.92. Shenimi shoqerues thote se eshte figura e nje kleriku te larte. Nuk eshte ashtu, sepse kjo figure paraqet mbretin Solomon. Ne faqen 146 te librit Kodiket e Shqiperise, jepet mbulesa ne relief metalik e Kodikut 13 te Beratit te shek.XII. Shenimi shoqerues thote se kemi te bejme me Skenen Deisis. Nuk eshte ashtu se ne realitet kemi te bejme me subjektin ikonografik Anastasia apo te Zbritjes se Krishtit ne Ferr.

Ka dhe pasaktesi te tjera te ngjashme.


Se fundi dua te kuptoj se para shume vitesh muzeumologu i njohur i Gjirokastres, miku im i ndjere Lefter Dilo me ka treguar nje Kodik ne pergamen te nje te ashtuquajturi Laurenti, qe ish nje manual si behet pikturimi i skenave ikonografike. Ky manual i sekreteve te pikturimit ka patur njekohesisht menyrat e konceptimit dhe realizimit te estetikes teologjike ne artin e kodikeve. Per fat te keq, me hidherim mund te them, se ky Kodik i ashtuquajtur i Laurentit nuk ekziston ne koleksionin e kodikeve te Shqiperise, ose ka humbur, ose duhet te jete diku.

Koha Jone

[Albo]

Të gjitha përgjigjet për të purpurtën ungjillore

Ngjyra e purpurt e Kodikëve të Beratit, tepër e rrallë në teknikën e të shkruarit, dhe shenjë madhështie, do të jenë objekt studimi. Ç’ishte kjo teknikë tekstili e përdorur në kapakët e kodikëve ungjillorë, që ruhen në Arkivat e Shtetit

Alma Mile

E ndeshur dendur në veshjet e perandorëve dhe faraonëve të lashtë, në tunikat e farisejve judenj, pelerinat e luftëtarëve dhe ajkës së aristokracisë, ngjyra e purpurt gjendet dhe në gërmat e kodikëve shqiptarë, të ruajtur në Arkivat e Shtetit. Një projekt mes Laboratorit të Konservimit dhe Arkeometrisë të Institutit të Kulturës Popullore dhe Arkivave të Shtetit, synon studimin e kësaj ngjyre, prejardhjen e saj, kimikatet e përdorura, etj. Sipas shefit të laboratorit, Frederik Stamati, ky studim do të nisë me kodikun e famshëm të Beratit, i njohur si “Kodiku i purpurt i Beratit”, i cili i përket shek. VI. “Arsyeja pse ne do të studiojmë këtë kodik niset prej faktit, që kjo ngjyrë është konsideruar si mbretërore, e rrallë dhe e kushtueshme. Ajo hasej vetëm në veshjet e njerëzve që i takonin shtresave të larta shoqërore. Por gjithashtu edhe prej faktit që përdorimi i kësaj ngjyre haset deri në Mesjetë dhe më pas është zëvendësuar me të tjera kimikate”, - shpjegon Stamati. Interesant është fakti që dorëshkrime të purpurt si ai i Beratit janë fare pak sot në botë. Sipas drejtorit të Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, dr.Shaban Sinani, në arkivat tona ruhen dy nga 7 kodikë të purpurt, që janë gjendur në botë, “Beratinus 1” dhe “Beratinus 2”. Përdorimi i ngjyrës së purpurt në pergamen, përbënte një teknikë më vete, brenda teknikës së të shkruarit të librave të shenjtë. Të shkruar kryesisht në greqishten e vjetër dhe bizantine, dhe fare pak prej tyre shqip, këta kodikë kanë qenë më të studiuar nga të huajt në monografi të veçanta e vepra të plota. Ndërkohë që i vetmi studiues shqiptar që është marrë me ta është Theofan Popa. Sipas shefit të laboratorit, Frederik Stamati, prodhimi i ngjyrës së purpurt, ka qenë i kufizuar vetëm në disa rajone dhe ka qenë tepër i kushtueshëm, pasi ajo përftohej prej përpunimit të një lloji të veçantë molusqesh. Industria e përpunimit të kësaj ngjyre ka qenë e lokalizuar në Tir dhe Bririn e Artë në Gitenea dhe prej andej ajo eksportohej në drejtim të vendeve të tjera. Prej Mesjetës, kjo ngjyrë u zëvendësua me një tjetër nuancë, e cila përftohej prej disa insektesh që rriteshin nëpër shkurre. Madje, sipas Stamatit, këto insekte gjendeshin dikur me shumicë në vendin tonë, kryesisht në Lezhë, Shkodër, etj. dhe eksportohej drejt vendeve fqinje. Por studimimi i ngjyrës së purpurt, do të jetë vetëm një nga aspektet e studimeve mbi kodikët. Sipas Frederik Stamatit, mendohet që analizave laboratorike, t’i nënshtrohen edhe tekstilet e aplikuara në këta kodikë. Një pjesë e mirë e rreth 200 kodikëve që ruhen në Arkivat e Shtetit, 100 prej të cilëve janë publikuar disa muaj më parë në një botim të këtij institucioni, ruhen ende së bashku me kapakët, apo mbulesat e tyre, ndërkohë që shumë të tjera janë shkatërruar dhe zhdukur me kalimin e shekujve. Sipas Stamatit, shumë prej këtyre kapakëve, kanë në përbërje fije tekstile, prejardhja e të cilave dhe teknikat e përdoruara do të jenë objekt studimi. Për vetë metodat e sofistikuara që kërkon ky studim, ai është i pamundur të kryhet në vendin tonë. Ai do të mund të realizohet në bashkëpunim me Institutin Mbretëror të Trashëgimisë Kulturore në Bruksel, ku janë kryer edhe analizat e Epitafit të Gllavenicës.

Epitafi i Gllavenicës
Vetëm tre janë në të gjithë botën si epitafi i Gllavenicës dhe nuk është aspak i çuditshëm fakti, që interesimi i të huajve për ta blerë atë, kundrejt ofertash miliona dollarë, ka qenë i vazhdueshëm. I përket vitit 1373 dhe përbën një nga pasuritë më të mëdha kulturore të vendit tonë. Kjo vepër është e punuar në ar dhe paraqet mbi të, figurën e Krishtit, simbole të besimit të krishterë, etj. Pak kohë më parë, Laboratori i Konservimit dhe Arkeometrisë, pranë Institutit të Kulturës Popullore, në bashkëpunim me Institutin Mbretëror të Trashëgimisë Kulturore në Bruksel, kanë marrë në studim këtë objekt, mënyrën se si ajo është krijuar, teknikat, materialet, ngjyrat, motivet, etj. Tashmë studimet mbi këtë epitaf të shek.XIV, janë drejt fundit dhe shumë shpejt priten rezultatet përfundimtare.

Gazeta Shekulli
12/02/2004